Category: News

Yr Athro Flora Samuel, Prifysgol Caergrawnt

Mae ymgysylltiad cymunedol mewn ardaloedd trefol yn faes ymchwil sydd wedi cael ei esgeuluso, ond mae’r sefyllfa o ran ymchwil ar ymgysylltiad cymunedol mewn ardaloedd gwledig ac ardaloedd ‘a adawyd ar ôl’ – heb sôn am rai lle mae’r Gymraeg yn cael ei siarad yn eang – yn waeth byth. Mae llai byth o ymchwil systematig wedi cael ei wneud ar astudio ymgynghoriadau cymunedol gyda phlant a phobl ifanc. Mae hyn yn dod yn fwyfwy pwysig yng Nghymru, lle gall pobl ifanc bleidleisio yn 16 oed erbyn hyn.

Mae datblygu offer i ymgysylltu’n gynhwysol â’r gymuned wrth gynllunio yn un o amcanion allweddol y Llwyfan Map Cyhoeddus, sef prosiect ymchwil gwerth £4.6 miliwn sy’n cael ei ariannu gan Gyngor Ymchwil y Celfyddydau a’r Dyniaethau drwy Arsyllfa’r Dyfodol yn yr Amgueddfa Ddylunio ac sy’n cael ei arwain gan Brifysgol Caergrawnt mewn partneriaeth â Phrifysgolion Caerdydd, Wrecsam a Bangor [www.mapcyhoeddus.org].

Ynys Môn yw’r astudiaeth achos ar gyfer y prosiect. Yno, dros haf 2024, bu tîm y prosiect yn arbrofi gyda dulliau datblygu technegau ymgysylltu cynhwysol mewn pedair gŵyl mapio Lle Llais/Voice Place gyda phlant a phobl ifanc, gan ddenu tua 1200 o gyfranogwyr i bedwar safle gwahanol ar yr ynys hon sy’n un o Geobarciau trawiadol UNESCO. I bob safle, cludwyd y Caban Crwydro, sef fersiwn o ‘ystafell drefol’ gyda phum ‘gŵydd’ o wahanol feintiau, a ddyluniwyd gyda chymorth plant o’r ynys gan Invisible Studio a Pearce+, gan ffurfio canolbwynt i’n gweithgareddau. Wrth i’r gwyddiau deithio o amgylch yr ynys, roeddent yn magu mantell o storïau, gwrthrychau a lluniau o hoff lefydd.

Ffocws ‘taith drwy brofiad’ Lle Llais oedd annog cyfranogwyr i fynd ar daith drwy’r synhwyrau a chofnodi eu harsylwadau am eu hamgylchedd mewn mapiau digidol gyda chymorth ein tîm o fapwyr cymunedol, rhai ohonynt yn bobl ifanc eu hunain.

Nid ydym wedi dadansoddi’r data a gasglwyd o’r safleoedd eto, ond rydym eisoes wedi dysgu llawer iawn wrth fireinio dyluniad profiad Lle Llais yn y gwahanol safleoedd. Rydym wedi canfod y canlynol yng nghyd-destun Ynys Môn:

• Llwyddir i ymgysylltu’n well gyda chriwiau o ysgolion na gydag ymwelwyr yn galw heibio. Mae plant yn canolbwyntio fwy pan fyddant yn yr ysgol ac maent yn cynnig syniadau a brwdfrydedd i’w gilydd.
• Yr unig ffordd o gael pobl ifanc yn eu harddegau ac oedolion ifanc i ymgysylltu yw drwy’r awenau iddyn nhw, sef naill ai darparu adloniant sy’n procio’r meddwl, er enghraifft côr lleol, neu eu cyflogi fel hwyluswyr ar gyfer y gweithgaredd mapio. Prin yw’r cyfleoedd am brofiad gwaith (cyflogedig neu ddi-dâl) ar yr ynys, ac mae angen cyfleoedd ar bobl ifanc i fagu profiad bywyd a CVs.
• Hanfodol oedd cynnwys ymarferwyr creadigol – beirdd – i ddenu cyfranogwyr i ymgysylltu ac i’w hannog i feddwl yn ddyfnach am eu lleoedd.
• Rhaid treulio llawer o amser yn meddwl sut i gynnal gwaith ymgysylltu mewn modd cynhwysol. Mae hyn yn cynnwys creu cynlluniau cynhwysiant i alluogi pobl sydd â gwahanol fathau o heriau i gynllunio eu hymweliad. Drwy greu rhywle cyfforddus, ar wahân i’r prif weithgareddau, gyda lliwiau deniadol, bagiau ffa a theganau ffidlan, roedd pawb yn gweld bod croeso iddynt yn y gofod.
• Rhywbeth pleserus sy’n codi calon pawb yw ymgysylltu mewn mannau o harddwch naturiol.

Er nad ydym wedi dadansoddi ein data eto, rydym yn amau bod siaradwyr Cymraeg, pan fyddant yn gweithredu yn Gymraeg, yn dangos mwy o gysylltiad â’r amgylchedd na phan fyddant yn gweithredu yn Saesneg. Dyma rai o’r canfyddiadau diddorol sy’n deillio o’r prosiect.

Lydia Huws, Uwch Bensaer gyda Down to Earth

Mae prosiect Coed Er Lles yn edrych sut gall y gymuned a byd natur gael budd drwy ddatblygu nwyddau posibl o ystad coetir Skyline yn Nhreherbert.  Dyma gyfle unigryw i ail-greu’r berthynas rhwng y gymuned a’r dirwedd er mwyn diwallu anghenion cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol. Mae’r prosiect yn enghraifft wych o gymhwyso Siarter Creu Lleoedd Cymru mewn cyd-destun gwledig, gyda chyfraniad cymunedol cryf a datblygu hunaniaeth sy’n seiliedig ar rinweddau unigryw’r dirwedd.

Mae’r prosiect yn dilyn bron i ddegawd o sgyrsiau cymunedol ynglŷn â mynediad at y dirwedd a defnydd cynaliadwy o’n hadnoddau naturiol er mwyn cael dyfodol mwy cadarnhaol o ran yr hinsawdd. Mae’r defnydd o bren lleol ar gyfer nifer o fuddion wedi dod yn un ffocws canolog i Weledigaeth Coedwig y Dyfodol. Mae’r gymuned a Cyfoeth Naturiol Cymru wedi ymrwymo i gytundeb cyd-ddylunio na welwyd ei debyg o’r blaen. Mae’n golygu bod modd i werthoedd a gweledigaeth y gymuned ar gyfer y goedwig yn y dyfodol siapio’r ffordd y mae’r goedwig yn cael ei rheoli dros y 100 mlynedd nesaf. Mae’r Weledigaeth hon ar gyfer Coedwig y Dyfodol wedi cael ei llunio ar y cyd gan banel o ddinasyddion sy’n gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, a bydd yn cael ei rhannu â’r gymuned ehangach. Mae hyn yn creu mudiad cymunedol eang sydd â diddordeb yn nyfodol y goedwig, a menter gymdeithasol gynaliadwy.

Gan gyfuno profiad Down to Earth o ymgysylltu’n gynhwysol a rhyngweithiol, yn ogystal â’n profiad ymarferol ni o ddarparu rhaglenni rheoli coetiroedd, gweithgareddau antur awyr agored, rhaglenni crefft traddodiadol a rhaglenni adeiladu cynaliadwy, rydym yn gweithio gyda’r gymuned leol dros 24 mis i archwilio sut y gellir rheoli’r ystad coetir i greu’r buddion yn y tymor byr, y tymor canolig a’r tymor hir yn gymdeithasol, yn economaidd ac ar gyfer byd natur.

Dechreuodd y prosiect Coed Er Lles drwy adeiladu tŷ crwn traddodiadol yn yr ardal, wedi’i ariannu gan Severn Wye, gan ddefnyddio pren o goetiroedd lleol a thechnegau traddodiadol, cynaliadwy. Rydym nawr wrthi’n gweithio gydag aelodau’r gymuned i reoli coetiroedd lleol yn gynaliadwy, i gynhyrchu nwyddau y gellir eu dylunio a’u gwneud yn lleol. Mae’r cyrsiau’n agored i bawb o bob angen a gallu ac maent yn gweithio i fagu hyder, gwella iechyd a llesiant, a chynyddu cysylltiad cymunedol drwy sgiliau ymarferol ac achrededig yn yr awyr agored.

Gan weithio’n agos gyda chymuned Treherbert, bydd y prosiect Coed Er Lles yn parhau i ddarparu rhaglenni sydd wedi’u profi’n glinigol i wella iechyd meddwl, yn ogystal â chynnig lle i ennill cymwysterau, tra bydd y gymuned yn archwilio’r nwyddau posibl y gellid eu datblygu o’r coetiroedd. Yn sgil y prosiect hwn, bydd y gymuned yn bwrw ymlaen â syniadau busnes posibl yn deillio o’u coetiroedd. Bydd y dull hwn yn cael ei lywio gan anghenion y gymuned a’r hyn y maen nhw’n ei ystyried yn nwyddau sydd â’r potensial mwyaf i greu economi leol gynaliadwy.

Wood for Good – doing good things together (downtoearthproject.org.uk)

 

Down to Earth

Mae Down to Earth yn grŵp o Fentrau Cymdeithasol Nid-Er-Elw sydd â bron i 20 mlynedd o brofiad o ddarparu rhaglenni addysgol a gofal iechyd trawsnewidiol sydd wedi ennill gwobrau ac sy’n seiliedig ar dystiolaeth ar gyfer aelodau o’r gymuned sy’n agored i niwed ac sydd ar y cyrion. Credwn fod modd mynd i’r afael ag anghydraddoldeb cymdeithasol a chynaliadwyedd ar yr un pryd drwy brosiectau sy’n canolbwyntio ar fyd natur ac ar berthnasoedd.

Alister Kratt, Cyfarwyddwr gydag LDA Design

Mae newid yn yr hinsawdd ar ein gwarthaf ac mae ymatebion cymdeithas i’r newid hwnnw’n hanfodol er mwyn cynnal yr amgylchedd naturiol hyfryd yr ydym wedi’i gael yn rhodd ac sy’n cynnal cymdeithas a’n heconomi.  Mae lleoedd yn newid dros amser, weithiau’n araf, weithiau’n gyflymach. Heb gynllunio digonol ac ymgysylltu ystyrlon â chymunedau, efallai y byddwn yn cyrraedd rhywle nad oeddem yn bwriadu ei gyrraedd ac na fydd y newid yn cael ei ddeall na’i fabwysiadu ac yn sicr ni fydd yn gwneud i ni deimlo’n gartrefol. Drwy gynllunio da a thrwy ddod â chymunedau gyda ni ar daith o newid, gallwn anelu at ganlyniad y mae’r holl gymdeithas yn ei ddeall, ei angen a’i eisiau, yn hytrach nag un sy’n cael ei ‘orfodi’ arnom.

Mae tirwedd Cymru yn gynfas y mae hanes cynnydd ein cymdeithas wedi’i beintio arno. Mae wedi newid dros amser. Mae ein tirweddau’n gymhleth, maent yn adlewyrchu’r modd y mae pobl yn rhyngweithio â nhw ac yn manteisio arnynt. Mae’n bosibl ystyried ein tirweddau o sawl safbwynt: fel cynfas, adnodd, lle, ased – tirweddau o harddwch, hamdden, cartref, diwydiant, pŵer, masnach a natur. Mae cymdeithas yn rhyngweithio â’n tirweddau mewn modd helaeth, a dylai ein dealltwriaeth fod yn helaeth hefyd. Fel diwylliant, mae angen i ni reoli newid yn dda, cynllunio a chael prosesau ar waith i gefnogi canlyniadau da sy’n cael eu croesawu gan gymunedau gwledig oherwydd gall y cymunedau hynny yn aml fod yn gartref i brosiectau ynni sy’n cefnogi’r boblogaeth drefol.

Mae polisi Cymru, sy’n seiliedig ar Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol, yn galw ar gymdeithas i gynnal ein cenedlaethau heddiw ac yn y dyfodol. Un ffordd o grynhoi’r polisi yw ymddwyn fel cymdeithas sydd â buddiant cymunedol goleuedig – rydym yn hyrwyddo ein buddiannau cymunedol ni ac yn gwasanaethu buddiannau pobl eraill ar yr un pryd. Beth sy’n galluogi hyn i ddigwydd pan ystyriwn y ddarpariaeth ynni ar gyfer y genedl Gymreig?

Mae cymdeithas yn defnyddio ynni a rhaid darparu ynni di-garbon er mwyn helpu i arafu cyflymder newid yn yr hinsawdd i gefnogi cydnerthedd, gan bweru trefi a phentrefi ledled y wlad ddatganoledig. Ond sut gall cymunedau ymgysylltu â’r newid hwnnw, a’i ‘groesawu’, fel rhan o gynefin cadarnhaol wedi’i adnewyddu, gan adlewyrchu angen/dibyniaeth gymdeithasol ehangach sy’n ymgysylltu â’r posibilrwydd o ganlyniadau da ac amlwg i gymunedau gwledig?

Yn ogystal â chyfleoedd i ymateb i gymeriad presennol y dirwedd ac ymdeimlad o le pan fyddwn yn cynllunio ein seilwaith ynni adnewyddadwy a’r rhwydwaith sy’n ei gefnogi, mae cyfleoedd hefyd i ystyried newid cadarnhaol mewn cymeriad a chynefin – trawsnewidiad, tirwedd gynhyrchiol gadarnhaol sydd nid yn unig yn cynaeafu pŵer o’r haul a’r gwynt ond hefyd yn mynd i’r afael ag adferiad natur, yn mynd i’r afael â systemau amgylchedd naturiol ehangach ac yn cefnogi cymunedau gwledig sy’n weithiau’n wynebu anawsterau.

Mae’n bosibl cynllunio tuag at ganlyniad cadarnhaol yn y dyfodol drwy newid trawsnewidiol. Mewn amgylchedd lle mae prosiectau ynni unigol yn cael eu hyrwyddo drwy’r system gynllunio ac yn cael eu cyfuno i greu un rhwydwaith pŵer cenedlaethol, mae angen i ni gynllunio ar gyfer canlyniadau priodol a democrataidd a dibyniaeth ar system gynllunio gref, cynllunio gofodol ar raddfa strategol, gweledigaeth strategol a hybu datblygiadau ynni cyfrifol.

Er bod mentrau cynhyrchu ynni lleol yn chwarae rhan bwysig yn ymateb cymdeithas, a bod prosiectau ynni cymunedol yn cael eu hyrwyddo fel rhan o brosiectau ynni adnewyddadwy ar raddfa ranbarthol/genedlaethol, mae angen cyfeiriad strategol i gynyddu a/neu gydlynu’r ymateb ar lefel ranbarthol neu genedlaethol i gefnogi a phweru cymdeithas. Allweddol yw’r modd y mae’r ymateb cenedlaethol hwnnw yn ‘glanio’ mewn cymuned, y gellid ystyried ei fod yn anghymesur â’r angen lleol. Mae’r gwaith o hyrwyddo Datblygiad o Arwyddocâd Cenedlaethol (DNS) a Phrosiectau Seilwaith o Arwyddocâd Cenedlaethol (NSIPs), a hyrwyddir drwy’r broses Gorchymyn Cydsyniad Datblygu, sy’n ceisio cyflawni prosiectau o’r fath ar raddfa genedlaethol, wedi’i strwythuro i gefnogi proses gynllunio briodol, sy’n rhagarweiniol neu’n helaethach ac sy’n dibynnu ar ymgysylltu ymlaen llaw i lywio prosiectau i gefnogi cymunedau a rhanddeiliaid i fabwysiadu/derbyn, gyda neu heb ‘gronfa buddion cymunedol’.

Mae polisi a chanllawiau cynllunio Cymru wedi’u sefydlu a’u strwythuro’n fwyfwy cadarn i gefnogi dull strategol cydgysylltiedig y dylid ei gymeradwyo a’i ddilyn hyd at ei gyflawni. Yr olaf yw’r mwyaf heriol. Mae’n iawn bod yn egwyddorol a chael polisi a chanllawiau da, ond rhaid i uchelgais droi’n rhywbeth sy’n cael gyflawni ymarferol, yn broses dda ac yn ffocws ar ganlyniadau cadarnhaol. Felly beth sydd ar waith i ategu canlyniad cadarnhaol? Efallai mai’r Datganiadau Ardal Ynni sydd fwyaf perthnasol i gymunedau gwledig sy’n gweithio ar lefel leol. Gallent gael eu cydlynu a’u cysoni’n well â’r defnydd o Gynlluniau Bro i lywio’r modd y gall cymuned helpu i siapio ei chynefin yn y dyfodol a chefnogi canlyniadau trawsnewidiol cadarnhaol a sicrhau manteision amlwg.

Yn fy ysgrif yn ‘A National Vision’, a gyhoeddwyd yn ‘Landmarks’ a gyhoeddwyd gan Gomisiwn Dylunio Cymru yn 2015, nodais fod gwledigaeth yn bwysig, gan dynnu sylw at y modd y gall ryddhau cymunedau a chymdeithas – Cyhoeddiad Landmarks – Comisiwn Dylunio Cymru.

Gyda Llafur yn datgan Strategaeth Seilwaith Cenedlaethol y DU, sydd i’w chyhoeddi yn 2025, gobeithiaf y bydd y strategaeth yn cynnwys gweledigaeth gadarn a dimensiwn gofodol ac y bydd yn ymestyn ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Ar y cyd â fframwaith polisi Cymreig cryf yn Cymru’r Dyfodol, sy’n rhaeadru polisi o’r strategol i’r lleol, efallai ein bod ni ar ddechrau cynllunio gofodol strategol ‘o’r brig i lawr’, a fydd yn cefnogi ymgysylltiad cymunedol ‘o’r gwaelod i fyny’ a gweledigaeth o le ac yn cynnwys hyrwyddwyr prosiectau mewn prosesau a chanlyniadau da. Gyda chyd-ymdrechion, dylai dull o’r fath allu sicrhau canlyniadau da sy’n mynd i’r afael ag ymdeimlad o le heddiw ac yfory, ymdeimlad o berthyn, a mynegiant o fuddiant cymunedol goleuedig sy’n cefnogi anghenion cymdeithas o ran darparu ynni adnewyddadwy er lles yn ehangach.

 

Delwedd nodwedd: Ynni adnewyddadwy – yn cael ei ddeall yn ddiwylliannol, yn cael ei fabwysiadu ac yn gwneud i ni deimlo’n gartrefol – cynefin trawsnewidiol sy’n cefnogi cymunedau 

Mae’r ddelwedd yn ceisio mynegi ynni adnewyddadwy fel rhan o’r tirlun – rhywbeth sy’n cael ei ddeall yn ddiwylliannol, yn cael ei fabwysiadu ac yn gwneud i ni deimlo’n gartrefol – i gefnogi cynefin trawsnewidiol:

Mae ynni adnewyddadwy’n cael ei blethu i mewn i gynefin tirwedd Cymru gan groesi drwy’r dirwedd gymdeithasol ac ecolegol sy’n rhan o’r tirlun yn hytrach na rhywbeth sy’n cael ei orfodi arno’n unig. Mae’r haul yn cael ei ffermio gan araeau o baneli solar ac isobarrau’r gwynt yn dawnsio drwy’r tyrbinau gwynt sy’n cynaeafu pŵer y gwynt. Mae cynfas tirwedd Cymru wedi’i fynegi mewn paentiadau ers tro byd, sy’n cyfleu nodweddion diwylliannol, diwydiannol ac ecolegol. Mae’r lluniad naratif hwn yn ceisio mynegi’r dyfodol.

Jen Heal, Dirprwy Brif Weithredwr Comisiwn Dylunio Cymru

Mae’r chwe rhifyn diwethaf o Gylchlythyr Creu Lleoedd Cymru wedi rhoi sylw i bob un o chwe egwyddor Siarter Creu Lleoedd Cymru yn ei dro, ac wedi cynnwys erthyglau gan amrywiaeth o gyfranwyr yn ymdrin â dylunio strydoedd, defnyddiau dros dro, cynllunio strategol a mwy. Ond, mae’n bwysig sicrhau nad ydyn ni’n mynd i’r arfer o wahanu gwahanol agweddau ar greu lleoedd yn ormodol neu mae risg o ddychwelyd i’r hen ffordd o wneud pethau. Mae’r ffordd newydd o wneud pethau – y dull creu lleoedd – yn ymwneud â meddwl cydgysylltiedig, mynd i’r afael â’r lle cyn y ddisgyblaetha chwalu seilos. Mae’r ffordd o wneud pethau yr un mor bwysig, os nad yn bwysicach, na’r canlyniad ffisegol ar y diwedd.  Dyma’r thema rydyn ni’n rhoi sylw iddi yn y rhifyn hwn, gan edrych ar sut mae pobl yn newid eu ffordd o weithio i integreiddio creu lleoedd fel proses, neu syniadau ynghylch sut mae angen rhagor o newid i fynd i’r afael â gwendidau presennol.

Lansiwyd Siarter Creu Lleoedd Cymru bron i bedair blynedd yn ôl ac, gyda dros 150 o lofnodwyr ar draws amrywiaeth o ddisgyblaethau yn y sector cyhoeddus, y sector preifat a’r trydydd sector, mae ei egwyddorion wedi dod yn rhan fwy annatod o ymarfer bob dydd i lawer o sefydliadau.  Fodd bynnag, mae llawer o gynnydd i’w wneud o hyd i wreiddio creu lleoedd fel ffordd o weithio ar draws pob sefydliad, gan gynnwys Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol, datblygwyr ac ymarferwyr.

Yn benodol, mae angen i’r cysyniadau creu lleoedd canlynol gael eu gwreiddio’n fwy fel rhan o ymarfer bob dydd:

• Cyfranogiad y cyhoedd fel sylfaen i’r broses creu lleoedd – dyma lle mae gwir lwyddiant y broses o ran buddsoddi yn y newidiadau ffisegol cywir i le ond hefyd i fanteisio i’r eithaf ar y manteision o ymgysylltu a chynnwys gweithredol gan bobl leol.
• Chwalu’r ffordd seilos o weithio yn ôl disgyblaeth, a chanolbwyntio ar heriau penodol mewn mannau penodol yn lle hynny.
• Caniatáu amser ac adnoddau ar gyfer profi syniadau. Mae hyn yn helpu i archwilio gwahanol opsiynau yn ogystal ag adeiladu cefnogaeth cyn gwneud ymyriadau mwy costus a pharhaol.
• Datblygu gweledigaeth ar y cyd ar gyfer lle y gall yr holl randdeiliaid gydweithio arno.

Enghraifft o sut beth fyddai newid i ddull creu lleoedd fyddai mynd i’r afael â “problem” mewn cymdogaeth.  Un dull gweithredu ar gyfer gofod o’r fath fyddai’r canlynol:

Yn y senario hwn, mae ymgysylltu â’r gymuned yn y broses wedi’i gyfyngu i roi sylwadau ar gynlluniau a ddatblygwyd gan bobl sydd â gwybodaeth gyfyngedig am y gymdogaeth a sut mae’n gweithio. Mae’n tybio y bydd pobl yn ddiolchgar am fuddsoddiad cyfalaf sylweddol yn y gofod ac yn rhagweld sut y bydd pobl yn ei ddefnyddio ar ôl ei adeiladu. Os oes gwrthwynebiad yn ystod y cam ymgynghori, mae’r buddsoddiad sydd wedi cael ei wneud yn y dyluniad hyd yma yn aml yn golygu bod amharodrwydd i wneud newidiadau sylweddol, felly mae’r ymgynghoriad yn ymwneud ag amddiffyn y dyluniad yn hytrach nag ymateb i sylwadau.

Un ffordd o liniaru cyfyngiadau’r dull hwn fyddai cyflwyno cam cynharach o’r ymgynghoriad i geisio canfod beth yw barn pobl am y gofod nawr a sut gellid ei wella. Yn aml, gall ymgynghoriadau o’r fath fod yn gyfyngedig o ran nifer ac amrywiaeth y bobl y maent yn eu denu, ac mae’r rhai sy’n arwain y prosiect yn gyndyn o gynnig ‘rhestr aros’ i’r gymuned na fyddan nhw’n gallu ei chyflawni.

Neu, gallai dull creu lleoedd edrych yn debycach i hyn:

Y man cychwyn yw nodi pwy sydd â diddordeb yn y lleoliad a gweithio gyda nhw i ddeall y lle – beth sy’n gweithio, beth sydd ddim yn gweithio, beth yw anghenion pobl, a oes unrhyw gyfleoedd cudd fel mudiad neu fusnes sydd eisiau gwneud rhywbeth mewn gofod. Mae cyfnod wedyn ar gyfer profi syniadau lle defnyddir ymyriadau rhatach dros dro i weld beth sy’n gweithio yn y gofod, i annog mwy o bobl i gymryd rhan yn ei ddyfodol ac i ddechrau newid canfyddiadau pobl ohono.  Ar ôl gwneud y gwaith paratoi hwn, bydd dealltwriaeth well o lawer o ba arbenigedd dylunio sydd ei angen i gefnogi’r prosiect. Yn olaf, mae’r gofod yn cael ei greu gyda mewnbwn gan y gymuned ac mae eu cyfraniad yn parhau yn ystod y gwaith o raglennu a rheoli’r gofod.

Gyda’r dull creu lleoedd, mae pobl leol yn rhan o’r broses o’r dechrau ac yn cael eu gwerthfawrogi fel rhan o’r broses honno. Mae manteision hyn yn cynnwys:

• Y prosiect yn mynd i’r afael ag anghenion gwirioneddol y gymuned yn hytrach na phroblemau tybiedig.
• Y broses gyfan yn meithrin ymdeimlad o berchnogaeth ymysg y gymuned sydd â manteision ar gyfer gofalu am y gofod yn y tymor hir.
• Pobl yn gwneud cysylltiadau newydd yn eu cymdogaeth a all helpu i greu mwy o ymdeimlad o berthyn a mynd i’r afael ag unigrwydd.
• Mae’r prosiect yn mynd i’r afael â nifer o faterion ac felly mae ganddo nifer o fanteision i’r bobl yn y gymuned yn hytrach nag agwedd ynysig sy’n mynd i’r afael ag un mater yn unig.

Yn sicr, mae heriau i sefydlu’r ffordd hon o weithio. Mae lleoedd yn gymhleth ac rydyn ni wedi dod i arfer â rheoli’r cymhlethdod hwn drwy rannu lleoedd yn gydrannau a mynd i’r afael â nhw ar wahân – pethau fel iechyd, datblygu economaidd, cynllunio, cynaliadwyedd, trafnidiaeth, addysg, y celfyddydau a diwylliant. Byddai angen i ddull creu lleoedd gyflwyno mwy o gymhlethdod drwy fynd i’r afael â’r lle yn gyntaf yn hytrach na’r ddisgyblaeth. Byddai hyn yn ei gwneud yn ofynnol i wahanol bobl weithio gyda’i gilydd a newid yn y ffordd y mae cyllid yn gweithio i sicrhau bod unrhyw gystadleuaeth am gyllid rhwng disgyblaethau yn cael ei dileu. Dyma rai materion eraill i fynd i’r afael â nhw neu i’w goresgyn:

• Mae natur profi ac ailadroddol y dull creu lleoedd hefyd yn gofyn am ffordd wahanol o feddwl am risg. Weithiau, efallai na fydd pethau sy’n cael eu treialu a’u profi yn llwyddo. Nid methiant yw hyn, ond rhan o’r broses o sefydlu beth sydd ei angen a beth allai’r ateb fod.
• Bydd cyfranogiad cynharach a helaethach o lawer gan y bobl yn y lle yn symud y cydbwysedd o ran amser, sgiliau a chyllid yn fwy at ddechrau’r proses. Fodd bynnag, gyda mwy o bobl leol wedi’u grymuso a’u cynnwys, mae nifer o fanteision yn ystod camau diweddarach y broses.
• Mae’n bosib y bydd angen newid y mesurau llwyddiant i adlewyrchu bwriad y dull creu lleoedd.

Fodd bynnag, nid yw’r heriau hyn yn anorchfygol a gellir mynd i’r afael â hwy ar lefel genedlaethol, awdurdod lleol a phrosiect gan bawb sy’n rhan o’r broses os yw’r parodrwydd yno i wneud hynny. Gall fod llawer o fanteision i’r dull creu lleoedd, ac mae’r erthyglau eraill yn y rhifyn hwn o’r cylchlythyr yn rhestru rhai o’r cyfleoedd hyn. Yr her i bob un ohonom yw meddwl am y ffordd rydyn ni’n mynd ati i wneud pethau’n wahanol a gweithio’n fwy cydweithredol ar ein prosiect neu fenter nesaf.

Tua’r un pryd â lansio Cynlluniau Creu Lleoedd Llywodraeth Cymru, cynhaliodd Rheolwr Adfywio Cyngor Sir y Fflint adolygiad o drefn lywodraethu bresennol a chyflawni prosiectau creu lleoedd yn y Cyngor. Yna cyflwynwyd cynnig i uwch arweinwyr i greu Grŵp Lleoedd newydd, sydd bellach yn cyfarfod bob chwarter i hwyluso sgyrsiau strategol ymysg uwch arweinwyr sy’n dylanwadu ar leoedd. Mae’r timau sy’n cymryd rhan yn cynnwys Adfywio, y Gwasanaethau Stryd, Cynllunio, Busnes a Sgiliau a Thrafnidiaeth.

Gan fod hyn yn newid y ffordd yr oedd pethau’n arfer cael eu gwneud, roedd cyfnod o addasu. Fodd bynnag, roedd newid graddol mewn barn wrth i fanteision ffordd fwy cydweithredol o weithio ddod i’r amlwg. Dechreuodd y tîm gydlynu ceisiadau am gyllid a datblygu dulliau o gyflwyno ar y cyd a oedd yn sicrhau gwell gwerth am arian drwy gysylltu adnoddau ariannol a chreu gweithgorau bach ar draws timau ar wahanol brosiectau.

Cafodd Cynlluniau Gweithredu Bach eu creu gan y Grŵp Lleoedd mewn tair tref allweddol – Bwcle, Treffynnon a Shotton – i nodi gweithgareddau allweddol a lle gellid cysylltu’r rhain yn well ar draws timau. Roedd y broses hon hefyd yn cynnwys nodi seilos allanol a oedd yn bodoli, gan fod datgloi’r rhain yn angenrheidiol i sicrhau eu bod yn gweithio’n effeithiol mewn partneriaeth â’r awdurdod lleol.

Mae’r Grŵp Lleoedd yn gweithio’n agos gyda’r Grŵp Pobl, sy’n cynnwys rhanddeiliaid allanol perthnasol fel yr Heddlu, y Bwrdd Iechyd, Clinigol, Pobl Hŷn, Plant a Phobl Ifanc, y Ffederasiwn Busnesau Bach a’r Grŵp Amrywiaeth. Mae’r cydweithio hwn ar draws y Grwpiau Pobl a Lleoedd yn cysylltu gwasanaethau’r cyngor ac yn cefnogi’r gwaith o gyflawni prosiectau.

Datblygwyd y rhan fwyaf o waith y Cynllun Gweithredu yn fewnol, wedi’i gefnogi gan arbenigedd allanol ar ddylunio trefol a thynnu’r dogfennau at ei gilydd i ffurfio Cynlluniau Creu Lleoedd. Roedd hyn yn sicrhau bod syniadau wedi cael eu profi gyda’r gymuned drwy ymgysylltu dan arweiniad timau o swyddogion a oedd yn adnabod yr ardaloedd yn dda. Roedd y gwaith ymgysylltu’n cynnwys adborth digidol drwy gyfryngau cymdeithasol wedi’i dargedu sy’n gysylltiedig â’r llwyfan Give My View. Datblygwyd brand Creu Lleoedd Sir y Fflint sy’n fwriadol yn ddisglair, yn lliwgar ac yn ddifyr, er mwyn rhoi ymdeimlad o hunaniaeth i’r holl waith creu lleoedd sy’n digwydd ar draws y Sir ac i ennyn diddordeb.

Mae’r Cynlluniau Creu Lleoedd yn nodi cyfleoedd sy’n seiliedig ar adborth gan y cyhoedd, ystadegau cymunedol ac asesiadau o’r lleoedd, gan gynnwys gwerthusiadau seilwaith masnachol, economaidd, cymdeithasol a gwyrdd. Bwriad y cynlluniau yw darparu fframwaith cyfleoedd, yn hytrach na phrosiectau penodol, sy’n cael eu trafod gan y grŵp cyflawni lleol bob blwyddyn i bennu’r camau gweithredu a’r rhaglen ar gyfer y flwyddyn i ddod.

Effaith

Mae effeithlonrwydd mewn dulliau cydweithredol o gyflawni prosiectau yn dod yn amlwg drwy geisiadau llwyddiannus am gyllid, mwy o werth am arian a dulliau cyfannol o nodi a chyflawni prosiectau.

Bwriad y dull ‘fframwaith cyfleoedd’ ar gyfer Cynlluniau Creu Lleoedd yw caniatáu i’r cynllun fod yn hyblyg ac yn ddeinamig i addasu i newidiadau lleol a chyfleoedd cyllido neu fuddsoddi. Mae’r Cyngor Sir yn dechrau gweld y buddsoddiadau strategol cyntaf yn Shotton, sy’n cysylltu’n uniongyrchol â themâu’r cynllun creu lleoedd a nodwyd.

Mae Victoria Robinson, Prif Arolygydd Cynllunio Penderfyniadau Cynllunio ac Amgylchedd Cymru

Rydym ni yn PCAC yn cydnabod rôl ein Harolygwyr Cynllunio wrth roi arweiniad i bawb sy’n ymwneud â’r broses gynllunio, trwy ein penderfyniadau a’n hargymhellion i Weinidogion Cymru. Rydym yn ystyried y cyfrifoldeb o ddifrif ac yn deall bod pobl eraill yn defnyddio ein sylwadau i lywio penderfyniadau yn y dyfodol. Felly, rydym yn llwyr ddeall pwysigrwydd cymhwyso polisi’n gywir o ran cynigion datblygu unigol a’r angen i ddehongli a chefnogi polisïau’n gyson, gan gynnwys y rhai hynny sy’n ymwneud â Chreu Lleoedd.

Mae Polisi Cynllunio Cymru a Chymru’r Dyfodol yn darparu sylfaen gref ar gyfer creu lleoedd trwy benderfyniadau yng Nghymru, ac atgyfnerthir y rhain yn aml gan bolisïau cynllun datblygu lleol, canllawiau cynllunio atodol a thystiolaeth arall ddefnyddiol fel arfarniadau safle ac asesiadau treftadaeth. Defnyddiwn ein gwybodaeth a’n harbenigedd ein hunain hefyd i asesu cynigion datblygu, sy’n aml yn gofyn am farn oddrychol. Felly, rydym wedi ymrwymo i ddatblygiad proffesiynol parhaus yn PCAC i sicrhau bod ein Harolygwyr Cynllunio yn meddu ar y sgiliau a’r arbenigedd iawn i wneud penderfyniadau o ansawdd uchel ar ran Gweinidogion Cymru.

Yn ein Cyfarfod Grŵp Arolygwyr diweddar, canolbwyntiwyd yn fwriadol ar thema creu lleoedd ac archwiliwyd hyn mewn sawl ffordd. Yn gyntaf, adolygwyd nifer o apeliadau cynllunio diweddar y bu creu lleoedd yn brif fater ynddynt. Mewn un achos, roedd Arolygydd wedi cefnogi penderfyniad yr Awdurdod Cynllunio Lleol i wrthod cynnig a oedd yn is-rannu safle datblygu’n artiffisial, gan arwain at fethiant i gyflawni dyluniad cydlynol ar gyfer y datblygiad tai arfaethedig. Mewn enghraifft arall, wrth wrthod yr apêl, beirniadodd yr Arolygydd Cynllunio ddatblygiad a fethodd ymateb yn briodol i’r cyd-destun lleol a chymeriad yr ardal gan ddefnyddio mathau amhriodol o dai safonol ar gyfer datblygiad mewnlenwi.

Ymunodd Jen Heal o Gomisiwn Dylunio Cymru â ni, a rhoddodd hi gyflwyniad ar egwyddorion creu lleoedd a lywiodd drafodaeth ar eu canllawiau dylunio diweddar ar gyfer prosiectau ynni adnewyddadwy. Yn dilyn hynny, buom yn ffodus i gael taith dywysedig o Lannau Abertawe gan yr hyrwyddwr creu lleoedd, Stephen Smith o Gyngor Dinas a Sir Abertawe. Mae’r ardal honno wedi cael ei thrawsnewid yn sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf trwy gymysgedd o ddatblygiadau masnachol a phreswyl ochr yn ochr â defnyddiau cymunedol a hamdden. Yn olaf, fe wnaethom ymweld â datblygiad Pentref Trefol Stryd Fawr Abertawe lle mae Grŵp Tai Coastal wedi cyflawni datblygiad defnydd cymysg preswyl, lle swyddfa a manwerthu sydd wedi rhoi bywyd newydd i ardal yr effeithiwyd arni gan gyfraddau eiddo gwag uchel yng nghalon Canol Dinas Abertawe.

Atgyfnerthodd y diwrnod bwysigrwydd egwyddorion creu lleoedd a dylunio wrth wneud penderfyniadau a chafodd ei groesawu gan bawb a oedd yn gysylltiedig. Roedd yn ffordd dda o’n hatgoffa o’n rôl bwysig wrth gyflawni lleoedd o ansawdd uchel yng Nghymru yn ogystal ag atal y cynigion datblygu hynny sy’n tanseilio egwyddorion creu lleoedd.

Lousie Gray[1], Pat Gregory[1], Jonathan Hughes[2], Claire White[2], Neil Turnbull[3], Juan Usubillaga[3], and Juan Fernandez[3]

Cartrefi yw sylfaen ein bywydau. Maent yn hanfodol i’n hiechyd a’n lles corfforol a meddyliol. Ac eto, yn aml iawn, mae’r system dai yn methu pobl sydd ei hangen fwyaf. Yn syml, nid oes gennym y nifer na’r math cywir o gartrefi, neu nid yw’r rhain yn wirioneddol fforddiadwy i lawer o bobl. Ers diwedd 2023, dechreuodd cydweithrediad rhwng Cwmpas, Co-op Dan Do a grŵp o ymchwilwyr ym Mhrifysgol Caerdydd. Arweiniodd y cydweithrediad hwn at sicrhau cyllid i drefnu cyfres o weithdai i drafod heriau cyflwr presennol tai dan arweiniad y gymuned yng Nghymru a’u heriau ar gyfer y dyfodol, o gwmpas tri phrif bwnc: 1. Manteision a Fforddiadwyedd, 2. Tir a Chyllid, a 3. Cynllunio a Llywodraethu.

Hyd yn hyn, mae ystod eang o bobl sydd â phrofiad byw o dai dan arweiniad y gymuned, yn ogystal ag ymarferwyr proffesiynol, cynrychiolwyr o sefydliadau proffesiynol, swyddogion y llywodraeth, ac academyddion, wedi dod i’r digwyddiadau hyn.

Mae ein dull o ymdrin â’r prosiect yn cael ei lywio gan Egwyddorion Ymchwil Gweithredu Cyfranogol ac fe’i hysbrydolir gan alwad yr addysgwr ac athronydd o Frasil Paolo Freire (2017 [1970]) i weithiogyda chymunedau yn hytrach na dros gymunedau – hefyd yn egwyddor allweddol o ddull creu lleoedd. Mae cyd-ddylunio’r gwaith yn hyrwyddo defnyddioldeb ymarferol i bawb sy’n gysylltiedig, sef rhywbeth rydym yn credu sy’n allweddol mewn prosiectau tai a arweinir gan y gymuned, gan fod angen arnynt gyfranogiad rhanddeiliaid lluosog a llywio bydysawd cymhleth o bolisïau, gweithdrefnau ac arferion.

Mae’r term tai dan arweiniad y gymuned yn cwmpasu sawl model gan gynnwys Tai Cydweithredol, Cyd-drigo, Ymddiriedolaethau Tir Cymunedol, Tai Hunangymorth a Sefydliadau Rheoli Tenantiaid. Mae’n cynnwys pobl yn dod at ei gilydd i benderfynu pa fath o gartrefi a chymunedau y maent am fyw ynddynt. Mae cymunedau’n chwarae rhan ganolog wrth greu cartrefi gweddus a fforddiadwy. Nodweddir cynlluniau tai dan arweiniad y gymuned drwy ddarparu tai sy’n fforddiadwy am byth, a thrwy hynny, darparu llawer mwy o sicrwydd i gymunedau lleol wrth ddiwallu anghenion tai a chynnig cyfleoedd a buddion newydd ar gyfer datblygu economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol cynaliadwy yn lleol. Nid yw’n fodel sy’n addas i bawb, ac mewn gwirionedd, gellir ei addasu a’i fowldio i greu cynigion dylunio pwrpasol sy’n ymateb i ffactorau gofodol a chymdeithasol penodol mewn cymunedau lleol.

Mae synergedd clir rhwng tai a chreu lleoedd dan arweiniad y gymuned, yn enwedig gan fod y ddau yn rhoi pobl wrth wraidd prosesau dylunio a datblygu, gyda’r nod clir o wella bywydau pobl a meithrin ymdeimlad o berthyn. Mae Canllaw Creu Lleoedd Comisiwn Dylunio Cymru yn nodi’r canlynol:

”Mae creu lleoedd yn rhoi pobl wrth galon y broses ac yn arwain at leoedd sy’n fywiog, sydd â hunaniaeth glir, a lle gall pobl ddatblygu ymdeimlad o berthyn’ (Canllaw Creu Lleoedd 2020 CDC)

Caiff rhai o nodweddion tai dan arweiniad y gymuned sy’n helpu i roi’r gwaith o greu lleoedd ar waith eu dangos gan y syniadau canlynol:

• Y Gymuned fel yr Arbenigwr – preswylwyr yw’r arbenigwyr yn y cymunedau lle maen nhw’n byw neu’n dymuno byw.
• Creu llefydd, nid tai yn unig – mae creu lleoedd wrth wraidd pob penderfyniad wrth ddatblygu tai dan arweiniad y gymuned, wrth i gymunedau ymdrechu i greu lleoedd lle gallant ffynnu. Mae gweledigaeth ac egwyddorion a rennir yn allweddol i oresgyn rhwystrau gyda pharodrwydd i fireinio, addasu a newid heb gyfaddawdu ar greu ‘lle’.
• Partneriaethau – mae datblygu tai dan arweiniad y gymuned yn cynnwys sefydlu cysylltiadau a rhwydweithiau gydag amrywiaeth o bobl a sefydliadau i ddatblygu cyfrifoldebau ar y cyd sy’n mynd y tu hwnt i fodelau trafodaethol cleient-broffesiynol traddodiadol.
• ‘Cadw lleoedd’ – nid yw creu lleoedd byth yn dod i ben, ond yn hytrach, mae’n datblygu’n gadw lleoedd. Mae lleoedd a phobl yn newid bob amser, ac felly mae angen i leoedd addasu i anghenion newydd ac ystyried cynaliadwyedd hirdymor.

Mae creu lleoedd wedi dod hyd yn oed yn fwy hanfodol i bopeth yr ydym yn dyheu am ei gyflawni yn ein cymunedau. Gellir dadlau bod effaith y pandemig wedi ein galluogi i fyfyrio ar ble rydym yn treulio’r rhan fwyaf o’n hamser, gwerthfawrogi gofodau yn ein cymunedau, a meddwl sut y gallwn eu gwella. Y profiadau personol a chymunedol hyn sy’n ganolog i’r ffordd y mae ein cymunedau’n esblygu.

Rydym yn obeithiol y bydd ein prosiect yn helpu i osod y sylfaen ar gyfer sgyrsiau ffrwythlon rhwng rhanddeiliaid allweddol mewn prosesau datblygu tai dan arweiniad y gymuned, yn ogystal ag ymchwil effeithiol y gallant ei defnyddio i hwyluso’r gwaith o greu datblygiadau tai dan arweiniad y gymuned yn dilyn dull creu lleoedd.

 

Ôl-nodiadau

Mae Cwmpas, a elwid gynt yn Ganolfan Cydweithredol Cymru, yn asiantaeth ddatblygu sy’n canolbwyntio ar adeiladu economi decach a gwyrddach a chymdeithas fwy cyfartal, lle mai pobl a’r blaned yw’r flaenoriaeth. Sefydlwyd Cwmpas ym 1982, a’u cenhadaeth yw newid y ffordd y mae ein heconomi a’n cymdeithas yn gweithio. Mae Cwmpas yn sefydliad nid-er-elw sy’n cefnogi twf economaidd Cymru, yn helpu cymunedau i ddod yn gryfach ac yn fwy cynhwysol ac yn ei dro yn cefnogi pobl yng Nghymru i wella eu bywydau a’u bywoliaeth drwy gyflawni ystod o brosiectau sy’n helpu busnesau cymdeithasol i dyfu; helpu pobl i ddysgu sgiliau digidol, helpu pobl i sefydlu eu cwmnïau cydweithredol eu hunain ym maes gofal a thai a helpu pobl i fuddsoddi yn eu cymuned.

Mae Cwmpas yn un o lofnodwyr Siarter Creu Lleoedd Cymru.

O fewn Cwmpas, mae’r rhaglen Cymunedau’n Creu Cartrefi yn bodoli i gefnogi pobl a chymunedau i ddatblygu eu cynlluniau tai dan arweiniad y gymuned eu hunain. Mae’n cael ei ariannu gan Sefydliad Nationwide a Llywodraeth Cymru. Gellir gweld rhagor o wybodaeth am y rhaglen trwy’r ddolen hon: Cymunedau yn Creu Cartrefi – Cwmpas.

Mae Co-op Dan Do yn grŵp cymunedol nid-er-elw sy’n dymuno bod yn berchen ar dir a’i ddatblygu ar gyfer menter gydweithredol a thai. Ein nod yw sefydlu byw mewn modd fforddiadwy a bach ei effaith  mewn eco-gartrefi, wedi’u lleoli mewn tirwedd permaddiwylliant a gynlluniwyd ar gyfer harddwch, bioamrywiaeth a chynhyrchiant.  Bydd Dan Do yn datblygu tua 20 o eco-gartrefi effaith isel i bobl, o leiaf 50% y mae arnynt angen tai (fel y’i diffinnir gan awdurdodau lleol). Datblygiad deiliadaeth gymysg, bydd rhai pobl yn rhentu, eraill yn berchen ar gyfran o’u cartref. Cymuned greadigol a chefnogol, aml-genhedlaeth, byddwn yn cynnwys pob aelod yn ddemocrataidd wrth wneud penderfyniadau.

Mae Prifysgol Caerdydd yn aelod o Grŵp Russell, sy’n cynnwys 24 o’r prifysgolion ymchwil-ddwys mwyaf blaenllaw ym Mhrydain. Mae’r prosiect hwn, sef ‘Ffyrdd amgen o fyw: Datblygu rhwydwaith tai dan arweiniad y gymuned yng Nghymru [Rhif 525431]’ yn cael ei ariannu gan Gyngor Ymchwil y Celfyddydau a’r Dyniaethau (AHRC) drwy eu Cyfrif Cyflymu Effaith (IAA) a’i nod yw lledaenu ymchwil bresennol a chefnogi’r gwaith o greu rhwydwaith tai dan arweiniad y gymuned. Cynhelir yr ymchwil gan Ysgol Pensaernïaeth Cymru, gyda chefnogaeth gan yr Ysgol Daearyddiaeth a Chynllunio, ac mae’n cyd-fynd â chenhadaeth ddinesig y brifysgol.

Cyfeirnodau:

Freire, P. 2017. Pedagogy of the Oppressed. Y DU: Penguin Random House.

Comisiwn Dylunio Cymru (2020). Canllaw Creu Lleoedd.

---

[1] Coop Dan Do

[2] Cwmpas

[3] Ysgol Pensaernïaeth Cymru, Prifysgol Caerdydd

Mae Rebecca Stewart, Prif Ymarferydd Iechyd y Cyhoedd

Gan fod nifer y bobl sy’n byw gyda gorbwysau a gordewdra wedi cynyddu yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac i gydnabod cymhlethdod y mater, mae’r angen i edrych y tu hwnt i atebion unigol a mynd i’r afael â phroblemau systemig ar y cyd drwy ddull system gyfan yn bwysicach nag erioed.

Mae’r hyn sydd o’n cwmpas yn ein mowldio ni; mae’r cyfleoedd a’r opsiynau sy’n galluogi pawb i gael bwyd hygyrch a fforddiadwy a bywydau egnïol yn cael eu dylanwadu gan yr amgylchedd yr ydym yn byw ynddo, a’r lleoliadau yr ydym yn gweithio ac yn chwarae ynddynt.  Mae gan bawb ran i’w chwarae mewn creu’r amodau cywir ar gyfer newid.

Drwy ddull system gyfan, mae ystod eang o safbwyntiau yn dod ynghyd, gan feithrin cyd-ddealltwriaeth o realiti’r her, sut y mae’r system yn gweithio a ble mae cyfleoedd ar gyfer newid.  Mae’r dull yn un parhaus, deinamig a hyblyg gydag elfennau tebyg i greu lleoedd o ran ffordd o weithio.

Cynllun Symud Mwy, Bwyta’n Iach

Wedi’i lansio yn 2020, ac yn cyd-fynd â blaenoriaethau strategol Bwrdd Gwasanaethau Cyhoeddus Caerdydd, Bwrdd Gwasanaethau Cyhoeddus Bro Morgannwg a’r Bwrdd Partneriaeth Rhanbarthol, mae’r Cynllun Symud Mwy, Bwyta’n Iach (2020-2023) yn amlinellu ein blaenoriaethau cyffredin ar gyfer gwella pwysau iach. Mae ein dull cydweithredol wedi sicrhau cyfatebiaeth ar draws y system, drwy gynlluniau a rhaglenni gwaith fel: Cynlluniau Llesiant y Byrddau Gwasanaethau Cyhoeddus, Bwyd y Fro, Bwyd Caerdydd, Symud Mwy – Strategaeth Gweithgarwch Corfforol a Chwaraeon Caerdydd, a’r Siarter Teithio Llesol yn helpu i ysgogi newid a chynyddu cyrhaeddiad.

Rhwng mis Ionawr a mis Mawrth 2024, gan adeiladu ar ein cynnydd a’r hyn a ddysgwyd hyd yma, cynhaliwyd cyfres o weithdai wyneb yn wyneb ac ar-lein i lunio ein Fframwaith lleol diwygiedig ar gyfer Symud Mwy, Bwyta’n Iach (2024-2030). Daethpwyd ag ystod eang o syniadau, safbwyntiau a lleisiau ynghyd o bob rhan o’r system, gan rannu:

• Dyheadau am yr hyn y dylai symud a bwyta’n iach ei olygu i’n cymunedau a sut olwg ddylai fod arno yn ein hamgylchedd.
• Y newidynnau sy’n gallu effeithio ar fod yn egnïol a bwyta’n iach.
• Dyheadau ar gyfer ein ffyrdd o weithio.
• Y galluogwyr a’r heriau i symud newid yn ei flaen.

Fel rhan o’r gweithdai, bu creu cyfres o fapiau system yn fodd o’n helpu i ddatblygu ein dealltwriaeth o realiti’r her ar y cyd.  Er mwyn gwneud hyn fe wnaethom:

Ddiffinio’r newidynnau

Nodi ffactorau sy’n effeithio ar ba mor egnïol yr ydym a’r bwyd rydym yn ei fwyta.

 

Mae Mike Harvey, Heddlu De Cymru

Mae Diogelu Drwy Ddylunio yn fenter gan yr heddlu i wella diogelwch adeiladau a’u hamgylchedd i greu lleoedd diogel i fyw, i weithio, i siopa ac i ymweld â nhw.

Mae gwaith ymchwil academaidd annibynnol wedi dangos y gall Diogelu Drwy Ddylunio helpu profiadau datblygu tai drwy leihau bwrgleriaeth o 87%, lleihau troseddau’n ymwneud â cherbydau o 25% a lleihau difrod troseddol o 25%. Gall Diogelu Drwy Ddylunio hefyd leihau ymddygiad gwrthgymdeithasol yn sylweddol ac arwain at arbedion helaeth mewn costau carbon.

Mae diogelwch yn agwedd bwysig ar greu lleoedd. Mae teimlo’n ddiogel yn ein cartrefi a’n cymunedau yn hanfodol er mwyn creu lleoedd llwyddiannus. Mae angen teimlo’n ddiogel i feithrin ymdeimlad o gymuned ac i alluogi’r bobl i gerdded ac i feicio, defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, cwrdd a chymdeithasu, ac i’r plant chwarae mewn mannau cyhoeddus.

Mae creu lleoedd yn cynnwys cydweithio ar draws sectorau a disgyblaethau er mwyn rhoi ystyriaeth gynhwysfawr i ddatblygiad lleoedd nodedig a bywiog yn y dyfodol. Gall cynnwys Swyddogion Dylunio er mwyn Atal Troseddau yr heddlu helpu datblygiadau newydd i ymgorffori canllawiau Diogelu Drwy Ddylunio o’r cychwyn ac i greu lleoedd diogel â llai o gyfleoedd ar gyfer troseddau ac ymddygiad gwrthgymdeithasol.

Mae’n well cynnwys Swyddogion Dylunio er mwyn Atal Troseddau yn gynnar yn y broses o ddylunio a chynllunio. Mae eu cynnwys yn gynnar yn galluogi’r Swyddogion Dylunio er mwyn Atal Troseddau i roi cyngor ac arweiniad ar sut y gellir dylunio cynlluniau o flaen llaw i leihau risg a’r ofn o droseddau. Mae’r cyngor a ddarperir gan y Swyddogion Dylunio er mwyn Atal Troseddau yn benodol o ran safle ac wedi’i lywio gan waith ymchwil ar droseddau presennol a’r problemau sy’n codi yn yr ardal.

Gall y cyngor gan Swyddogion Dylunio er mwyn Atal Troseddau helpu i sicrhau y caiff datblygiadau newydd eu dylunio i gadw golwg yn naturiol ac i feithrin stiwardiaeth, gan gynnwys strydoedd a mannau cyhoeddus sydd i’w gweld yn glir o adeiladau, a’u ffenestri a’r drysau, ac yn cael defnydd da.

Mae’r Swyddogion Dylunio er mwyn Atal Troseddau yn chwarae rhan hanfodol wrth greu lleoedd a’r broses ddylunio i sicrhau bod y lleoedd yn ddiogel ac yn creu amgylchedd lle mae pobl am fyw, gweithio a chwarae ynddo. Mae cyngor gan y Swyddogion Dylunio er mwyn Atal Troseddau am ddim, felly cofiwch ddefnyddio’r gwasanaeth hwn a’n helpu i wneud Cymru’n fwy diogel.

Gellir dod o hyd i fanylion cyswllt Swyddogion Dylunio er mwyn Atal Troseddau yma: www.securedbydesign.com.

Carole-Anne Davies, Prif Weithredwr Comisiwn Dylunio Cymru

Roedd paratoi’r rhifyn hwn o Gylchlythyr Creu Lleoedd Cymru ar droad 2023/24 yn teimlo ychydig fel agor drysau, un ar ôl y llall, mewn calendr adfent dylunio a chreu lleoedd, gan lanio yn y diwedd ar hunaniaeth, y chweched a’r olaf, ond nid y lleiaf, o blith egwyddorion Siarter Creu Lleoedd Cymru.

Yn y cyd-destun polisi cenedlaethol, mae natur unigryw wedi bod yn elfen gref ers datganoli ac yn briodol felly. Mae datblygiad a allai fod yn unrhyw le yn y byd yn anghydnaws â maint y drafodaeth a gafwyd yn y sgwrs genedlaethol, Y Gymru a Garem https://cynnalcymru.com/the-wales-we-want-national-conversation/, sgwrs a lywiodd siâp yr hyn a ddaeth yn Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol – y llinyn aur deddfwriaethol sydd bellach yn rhan annatod o bob polisi.

Yn y Comisiwn Dylunio, rydym yn dod ar draws pob math o adfywio, datblygu, adnewyddu ac adeiladu o’r newydd ac, yn y cyfan, hunaniaeth yw’r mwyaf heriol yn gysyniadol. Mae’n cael ei hamlygu gan amlaf fel nodwedd o ‘Gymreictod’ ar ffurf treftadaeth neu adeiladwaith hanesyddol, gan uniaethu â ffyrdd o’i defnyddio yn y gorffennol neu rinweddau sydd wedi’u gwarchod. Neu, gall fod ymgais i ddal gafael ar Gymru’r oes a fu sydd wedi’i diffinio’n benodol, yn y frwydr i greu natur unigryw ffurfiau. O bryd i’w gilydd, daw hunaniaeth i’r amlwg fel hiraeth neu pastiche ar ffurf deunyddiau neu ymdriniaeth, ac mewn achosion eraill ar ffurf enw stryd neu enw lle Cymraeg. O ran yr un olaf, ni ddylid drysu rhwng y meddwl gofalus a’r weledigaeth i adnewyddu ac ailddychmygu a ysbrydolodd y dymuniad i ailddatgan yr enw Bannau Brycheiniog.

Mae datblygu ac adfywio’n cael ei siapio gan rymoedd pwerus a’r ffiniau pendant, mesuradwy, sef amser, arian a pherchnogaeth. Mae’r cyfleoedd i gael cymeriad a hunaniaeth gref yn gallu bod yn brin. Er mwyn mynd i’r afael â natur unigryw a hunaniaeth ac ymateb yn effeithiol i’r chweched egwyddor wrth i ni lunio lleoedd sy’n diwallu anghenion pobl, mae’n hanfodol ein bod yn symud y tu hwnt i lwybrau cyfarwydd ac yn mynd i’r afael â Chymru fel y mae go iawn – a’i phobl, ei ffyrdd o fyw a’i hanghenion fel y maent go iawn.

Heddiw, efallai bod llawer o ffyrdd cyfarwydd o weithio a bywyd y tu ôl i ni – mae ein presennol a’n dyfodol yn cael eu dominyddu gan dechnolegau newydd, diwydiannau ynni newydd, trefoli ac awtomeiddio, a bygythiadau byd-eang o newid yn yr hinsawdd ac argyfwng natur. Yng Nghymru, fel mewn mannau eraill, mae pobl, patrymau bywyd, gwaith a diwylliannau yn parhau i newid, symud, codi a gostwng. Beth, felly, mae hunaniaeth yn ei olygu erbyn hyn? Sut gallwn ni ddiffinio ein cynefin?

A yw’n bosibl i ni ffynnu gyda hunaniaeth luosog? Un sy’n gynhwysol ac yn amlochrog yn ei holl werthoedd, profiadau byw a defodau, lle mae creu lleoedd yn mynd i’r afael â’n hanghenion cyffredin ac yn cofleidio gwahaniaethau mewn modd cyfartal? A oes modd i’n natur unigryw fodoli yn ein hymatebion gwahanol i’r hyn sy’n gyffredin i bob un ohonom a’r hyn rydym yn ei rannu yn ein bywydau a sut rydym yn eu byw? Sut rydym yn cynhyrchu, yn paratoi ac yn rhannu bwyd; sut rydym yn cysylltu ac yn symud o gwmpas; beth rydym yn ei drysori; beth mae ein cartrefi’n ei olygu i ni a sut rydym yn chwarae ein rhan yn ein cymunedau; sut mae ein traddodiadau a’n harferion yn aros yn gyson o fewn cylch o newid parhaus.

Mae cyfansoddiad diwylliannol Cymru wedi bod yn amrywiol ac yn aml-ddimensiwn ers tro byd, ac mae’n bryd i’r ffordd rydym yn siapio ein hamgylcheddau ddal i fyny. Gellir mynegi hunaniaeth fel rhywbeth sy’n hynod gynhwysol pan fydd yn rhan o weledigaeth sylfaenol ar gyfer pobl a lleoedd. Gellir ei mynegi mewn ffyrdd sy’n gwyro oddi wrth drosiadau cyfarwydd a’i chyfleu drwy ymarfer ac ymgysylltu cydweithredol, gwirioneddol a pharhaus, ar yr amod ei bod yn seiliedig ar sawl safbwynt sy’n ceisio cofleidio’r elfennau sy’n gyffredin i bob un ohonom.

Cydnabyddiaeth

Llun – Kyle Pearce

Derek Walker, Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol Cymru

Mae Cymru yn unigryw am ei bod wedi ymgorffori hawliau’r rhai sydd eto i’w geni i fyw bywyd da yn y gyfraith. Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol 2015 yn nodi saith nod llesiant. Mae’n torri tir newydd o ran diogelu hawliau cenedlaethau’r dyfodol yn ogystal â chynnwys llesiant diwylliannol yn greiddiol i sicrhau dyfodol cynaliadwy.

Yn ein strategaeth newydd, Cymru Can, mae fy nhîm wedi nodi pum cenhadaeth i arwain ein gwaith dros y saith mlynedd nesaf, gan gynnwys atgyfnerthu effaith gadarnhaol llesiant diwylliannol yng Nghymru. Gall creu lleoedd fod yn ganolog i gyflawni’r genhadaeth hon. Mae cyfleoedd wrth gynllunio, dylunio a gwella ein lleoedd i sicrhau ein bod yn gwneud hynny mewn ffordd sy’n adlewyrchu hunaniaeth leol – gan gynnwys treftadaeth, diwylliant, iaith, tirwedd a hunaniaeth ecolegol. Er enghraifft, mae cymryd camau sy’n cefnogi’r Gymraeg i ffynnu yn allweddol.

Gall cadw neu ailgyflwyno enwau Cymraeg helpu i warchod y cysylltiad â threftadaeth leol. Yn ogystal, mae’r duedd i enwau lleoedd Cymraeg gael cysylltiad topograffig cryf hefyd yn helpu i wreiddio lleoedd yn y dirwedd leol – a gydnabyddir yn y nifer cynyddol o awdurdodau lleol sy’n enwi ffyrdd preswyl newydd yn Gymraeg a’r symud i enwau Cymraeg yn unig ar gyfer parciau cenedlaethol Eryri a Bannau Brycheiniog.

Mae cymryd agwedd hirdymor yn hanfodol. Sut gallwn ni ymateb i’r bygythiad y mae newid yn yr hinsawdd a llifogydd cysylltiedig a chynnydd yn lefel y môr yn ei achosi i safleoedd treftadaeth ledled Cymru a rhai o’r traddodiadau ieithyddol, amaethyddol, adeiledig a diwylliannol sy’n gysylltiedig â’r lleoedd hyn? Mae angori ein cynlluniau addasu hinsawdd o fewn yr ystyriaethau hyn yn hanfodol, gan gynnwys defnyddio deunyddiau adeiladu cynaliadwy lleol sy’n addas ar gyfer y dyfodol.

Mae adrodd straeon hefyd yn bwysig, ac mae cynnwys cymunedau mewn gwneud penderfyniadau, ac ymgorffori diwylliant a chreadigrwydd yn y broses creu lleoedd yn galluogi hyn, gyda chanlyniadau cadarnhaol fel cynnwys celf wedi’i chydgynhyrchu yn y byd cyhoeddus.

Mae hwyluso ecosystemau busnes lleol, unigryw ac annibynnol hefyd yn bwysig ac yn rhan allweddol o ddatblygu hunaniaeth ystyrlon mewn lleoedd Cymreig a thrawsnewid i economi llesiant a Chymru lewyrchus. Mae enghraifft wych ym Mlaenau Ffestiniog lle mae busnesau a mentrau cymdeithasol lleol yn canolbwyntio ar economi twristiaeth leol sy’n seiliedig ar hunaniaeth.

Mae cryfhau llesiant diwylliannol hefyd yn cynnwys cefnogi gwead cymunedau – buddsoddi mewn seilwaith cymunedol a pholisïau sy’n galluogi pobl i fforddio cartrefi yn y lleoedd y maent yn byw ynddynt. Mae cymuned yn hanfodol i hunaniaeth, ac oni bai bod ein lleoedd yn hyfyw ac yn fforddiadwy fel lleoedd i fyw a gweithio ynddynt, bydd eu hunaniaeth yn cael ei erydu.

Cenhadaeth graidd ein strategaeth, Cymru Can, yw sicrhau bod Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn cael ei rhoi ar waith yn effeithiol ac yn uchelgeisiol. Rhaid i greu lleoedd ystyried pob un o’r saith nod llesiant i sicrhau bod lleoedd yn gweithio i bobl nawr ac yn y dyfodol. Mae dechrau trwy wreiddio lleoedd yn eu diwylliant a’u hunaniaeth leol yn llwybr gwych i ganlyniadau a fydd yn cael effaith gadarnhaol ar holl ddimensiynau llesiant.

Yn Cymru Can, bydd fy nhîm a minnau yn ei gwneud yn genhadaeth i ni atgyfnerthu effaith gadarnhaol llesiant diwylliannol. Ein gweledigaeth yw Cymru lle mae cyrff cyhoeddus yn gwneud y newidiadau brys sydd eu hangen i hyrwyddo diwylliant a chreadigrwydd, gwella gwead cymunedau a hyrwyddo aml-ddiwylliannedd a’r Gymraeg.

Bydd harneisio pŵer creadigrwydd a dod â phobl ynghyd i gyd-ddychmygu dyfodol gwell yn allweddol i fynd i’r afael â rhai o’n heriau mwyaf.

Cymru Can.

Judith Alfrey, Pennaeth Adfywio a Chadwraeth Cadw

Mae ein haddoldai hanesyddol yn fannau canolog yn ein tirweddau a’n trefluniau. Mae gan bob un ohonynt ei hanes ei hun, hanes hir iawn yn achos rhai, sydd wedi goroesi’n hirach nag addoldai o’r un oed, gan dystio’n falch i’w harwyddocâd parhaus. Waeth pa ffydd neu enwad a’u hadeiladodd, mae ganddynt eu hiaith bensaernïol eu hunain, sydd nid yn unig yn fynegiant gofodol o ddiben penodol ond hefyd yn gasgliad o sgiliau eithriadol o ran celfyddyd a chrefft adeiladu ac addurno. Mae llawer wedi datblygu dros y canrifoedd, wedi’u hymestyn ac weithiau wedi lleihau, wedi’u haddurno a’u harddu, wedi’u eu trwsio’n fras a’u hatgyweirio. Mae eraill, sy’n ddigyfnewid, yn parhau’n fynegiant clir o ennyd benodol. Mae pob adeilad yn arwydd o ffydd – fel system o gred ac o hyder yn y dyfodol – codwyd yr adeiladau hyn i oroesi.

Mae addoldai yn gofadeiladau. Nid yn unig yn yr ystyr lythrennol – yr holl gofebau hynny a godwyd er cof, y trysorau a gyfrannwyd i goffáu – ond hefyd yn yr holl hanes diwylliannol a chymdeithasol sy’n rhan ohonynt – cynifer o gliwiau am y gorffennol, cofrestri o enwau hynafiaid, creiriau rhyfedd o draddodiadau ac arferion a fyddai fel arall wedi mynd yn angof.

Roeddent hefyd yn adeiladau cymdeithasol: o fewn eu muriau, mae llawer o drothwyon mwyaf arwyddocaol bywyd wedi eu hanrhydeddu, ac mae pobl ddirifedi o bob safle cymdeithasol, crefft a phroffesiwn wedi cerdded drwy eu drysau. Mae cymunedau wedi dod ynghyd ynddynt, lleisiau wedi uno mewn cân, ac unigolion wedi oedi i fyfyrio’n dawel. Nid oes unrhyw adeiladau eraill yn cynrychioli cronfa mor helaeth o straeon dynol, neu sydd wedi eu defnyddio’n barhaus am gyfnod mor hir.

Mae llawer yn dal i fod yn adeiladau cymdeithasol, yn tawel gyflawni rolau traddodiadol a chyfoes, yn angor yn eu cymunedau ac yn cynnig lle ar gyfer gweithgareddau hen a newydd. Er enghraifft, mae eglwys ganoloesol ysblennydd San Silyn, Wrecsam yn parhau i fod yn addoldy gweithgar ac yn fan agored, cynnes a chroesawgar sy’n cynnal clwb cinio, caffi atgofion, gweithgareddau i blant a phobl hŷn, cyngherddau a digwyddiadau eraill. Yn Nowlais, mae gan Eglwys Gatholig Sant Illtyd hanes balch o gysylltiad â chymunedau mudol. Mae’n parhau i greu cymuned drwy gynnal gweithgareddau sy’n dod â phobl ynghyd, sy’n mynd i’r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd ymhlith pobl hŷn, ac sy’n hyrwyddo bywyd diwylliannol a dinesig.

Mae eraill, sydd wedi colli eu diben gwreiddiol, mewn perygl o golli eu cysylltiad â chymuned a lle. Nid yw’n bosibl bob amser adfer y cysylltiad hwnnw. Ond eto, mae’n sicr yn werth chwilio am ffyrdd newydd o gynnal yr adeiladau hyn, er mwyn gwireddu eu harwyddocâd unwaith eto fel adnodd i’w rannu, a denu mwy i rannu’r baich o ofalu amdanynt.

Mae ein haddoldai hanesyddol yn fannau ymgynnull, yn fannau diogel, yn fannau atgofus. Gallant ddenu’r rhinweddau cymdeithasol cadarnhaol hynny sy’n cyfrannu at hunaniaeth lle. Maent hefyd yn adeiladau hynod yn ein tiroedd cyhoeddus, yn adeiladau nodedig a welwn ar ein hynt. Ynddynt, mae llawer o’r elfennau o dreftadaeth a diwylliant sy’n gwneud lleoedd yn unigryw yn cydblethu. Maent yn teilyngu buddsoddiad, yn teilyngu cael  eu hamddiffyn ac yn teilyngu cael eu hanwylo.

Cydnabyddiaeth

Llun 1 & 2 – Archesgobaeth Caerdydd

Olly Davis, Uwch-ddarlithydd mewn Archaeoleg a Chenhadaeth Ddinesig ym Mhrifysgol Caerdydd

Mae ystadau tai Caerau a Threlái yng ngorllewin Caerdydd yn gartref i tua 26,000 o bobl. Er eu bod yn ninas fwyaf a mwyaf ffyniannus Cymru, maen nhw’n wynebu heriau cymdeithasol ac economaidd sylweddol. Tan y 1970au, roedd llawer o’r trigolion yn gweithio mewn sawl cwmni gweithgynhyrchu mawr a oedd ag adeiladau yn yr ardal, ond daeth nifer o’r rhain i ben yn sgil dad-ddiwydiannu yn ystod y degawdau dilynol. Mae’r dirywiad dilynol mewn gwaith cyflogedig wedi bwrw cysgod maith ac, yn ddiweddar, nododd Mynegai Amddifadedd Lluosog Cymru fod 11 cymdogaeth yn yr ardal ymhlith y 10% mwyaf difreintiedig yng Nghymru.

 

Mae’r heriau sy’n wynebu’r cymunedau sy’n byw yng Nghaerau a Threlái yn gymhleth. Yn ogystal â lefel diweithdra uchel, mae cyrhaeddiad addysgol yn wael – mae llawer o bobl ifanc yn gadael yr ysgol heb lawer o gymwysterau, dim ond 7% sy’n mynd ymlaen i Addysg Uwch, er enghraifft. Mae effeithiau niweidiol ar iechyd i’w gweld mewn pwysau geni babanod ac mae’r disgwyliad oes yn is na chyfartaledd Caerdydd. Mae’r beichiau hyn yn gwneud i gymunedau lleol deimlo eu bod wedi’u gwthio i’r cyrion, ac mae’r cymunedau hyn yn aml yn wynebu stigma a gwahaniaethu gan eraill, yn enwedig y rheini o rannau mwy cyfoethog y ddinas. Ac eto, nid yw hyn yn cyd-fynd â chyfalaf cymdeithasol gwerthfawr yr ardal – mae gan lawer o’r trigolion ymdeimlad dwfn o ysbryd cymunedol, wedi’i gyfoethogi gan gysylltiadau teuluol cryf, ymlyniad at le, a chyfrannu at weithredu cymunedol.

Er bod Caerau a Threlái ar ymylon calon economaidd a gwleidyddol Caerdydd fodern, nid yw hyn wedi bod yn wir bob amser. Yng nghanol yr ystadau tai mae olion treftadaeth arwyddocaol, gan gynnwys bryngaer fawr o’r Oes Haearn, fila Rufeinig, castell cylchfur canoloesol ac eglwysi. Mae’r dreftadaeth hon yn ased pwysig, ond nid oedd, tan yn ddiweddar, yn cael ei ddefnyddio llawer i wella sefyllfa ddiwylliannol, economaidd a chymdeithasol yr ardal. Sefydlwyd Prosiect Ailddarganfod Treftadaeth Caerau a Threlái, neu CAER, yn 2011 i helpu i fynd i’r afael â’r heriau y mae pobl leol yn eu hwynebu, drwy ddatblygu cyfleoedd addysgol a chyfleoedd bywyd newydd sydd wedi’u gwreiddio yn yr ymchwil i’r hanes pwysig hwn a rennir.

Mae CAER yn gydweithrediad rhwng Prifysgol Caerdydd, Gweithredu yng Nghaerau a Threlái (sefydliad datblygu cymunedol), ysgolion lleol, gweithwyr treftadaeth proffesiynol, preswylwyr a llawer o rai eraill. O’r dechrau, mae CAER wedi gosod cymunedau lleol wrth wraidd ymchwil hanesyddol ac archaeolegol. Yr ethos yw gwerthfawrogi cyfraniad yr holl gyfranogwyr drwy gyd-gynhyrchu, cyd-ddylunio a chyd-gyflwyno gweithgareddau sy’n seiliedig ar dreftadaeth. Dros y 12 mlynedd diwethaf, mae hyn wedi cynnwys cyrsiau achrededig i oedolion sy’n dysgu, arddangosfeydd, gosodiadau celf, cloddiadau archaeolegol, perfformiadau a ffilmiau. Mae’r prosiect wedi meithrin cysylltiadau cryf â sefydliadau ac wedi cynhyrchu ymchwil o arwyddocâd rhyngwladol, ond yr elfennau pwysicaf yw’r canlyniadau cymdeithasol. Mae miloedd o bobl leol wedi cymryd rhan weithredol mewn ymchwil a gyd-gynhyrchwyd sydd wedi meithrin hyder, hwyluso cyfleoedd dysgu ac wedi dod â phobl ifanc ac oedolion i’r brifysgol. Mae gwerthusiad wedi dangos bod ymgysylltu â threftadaeth leol hefyd wedi rhoi cyfle i greu cyfeillgarwch newydd, wedi arddangos doniau lleol, ac wedi meithrin ymlyniad cryfach at le.

Mae’r manteision cymdeithasol hyn wedi cael eu hamlygu drwy grant sylweddol gan Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol, ac mae hyn wedi arwain at gryn dipyn o ddatblygiadau mewn seilwaith, gan gynnwys creu canolfan ddysgu a threftadaeth gymunedol a rhwydwaith llwybrau o amgylch Bryngaer Caerau. Mae’r datblygiadau hyn wedi annog pobl i archwilio eu treftadaeth leol, mynd allan, a gwella eu lles. Ni fyddai dim o’r gwaith hwn wedi bod yn bosibl heb ymrwymiadau tymor hir y sefydliadau a’r unigolion sydd wedi bod yn rhan. Mae’n dangos grym treftadaeth i ddod â phobl amrywiol at ei gilydd a bod yn rhan o adfywio a chreu lleoedd cymunedol ehangach.

I gael gwybod mwy am CAER ewch i: https://www.caerheritage.org/.

Lluniau

1: Golygfa o ben y bryn yn edrych i lawr ar yr ystadau isod

2: Llun o’r awyr yn dangos Bryngaer Caerau yn y blaendir ac ystadau tai Caerau a Threlái o’i chwmpas. Hawlfraint y Goron Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru.

3: Pobl ifanc yn baeddu eu dwylo mewn cloddfa archaeolegol

4: Y Prif Weinidog yn agor ein Canolfan Treftadaeth CAER newydd

 

Jen Heal, Dirprwy Brif Weithredwr Comisiwn Dylunio Cymru

Mae’n debygol mai tir y cyhoedd yw’r peth cyntaf y mae llawer o bobl yn meddwl amdano wrth feddwl am greu lleoedd. Mae sgwâr cyhoeddus bywiog, stryd fawr brysur neu barc lleol llawn hwyl yn rhai o’r delweddau sy’n dod i’r meddwl ac, yn wir, dyma rai o nodau ein ffocws ar greu lleoedd. Mae gan dir y cyhoedd lawer o swyddogaethau i’w cyflawni ac maen nhw’n gallu bod yn lleoedd braf, ond ni ellir ystyried hyn ar ei ben ei hun. Mae chwe egwyddor Siarter Creu Lleoedd Cymru yn gysylltiedig â’i gilydd, ac mae angen iddynt weithio gyda’i gilydd. Ond mae llwyddiant hyn, neu ddiffyg llwyddiant hyn, yn amlygu ei hun yn nhir y cyhoedd.

Amodau er mwyn galluogi tir y cyhoedd i fod yn lleoedd cadarnhaol

Mae gwreiddio creu lleoedd mewn polisi cynllunio ar lefel genedlaethol drwy Bolisi Cynllunio Cymru a Cymru’r Dyfodol yn cydnabod bod penderfyniadau pwysig a fydd yn dylanwadu ar lwyddiant tir cyhoeddus yng nghanol tref, yng nghanol cymdogaeth neu ar strydoedd preswyl yn cael eu gwneud ymhell cyn dylunio’r lleoedd eu hunain.

Bydd lleoliad datblygiad, y dewis o ddulliau teithio sydd ar gael a’r gymysgedd o ddefnyddiau yn gosod yr amodau o ran lefelau traffig, cyfleoedd ar gyfer cerdded a beicio, a faint o lefydd parcio sydd eu hangen, sydd i gyd yn dylanwadu ar faint o le sydd ar gael ar gyfer bywyd cyhoeddus ac ar ansawdd y gofod hwn. Os yw datblygiad yn ddiarffordd, ac nad oes ganddo gymysgedd o ddefnyddiau a bod y cyfleoedd ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol yn gyfyngedig, bydd angen mwy o le i barcio a symud ceir, bydd llai o bobl o gwmpas a bydd hyn yn amharu ar ‘fywyd’ y lle.

I’r gwrthwyneb, os yw datblygiad newydd wedi’i leoli’n agos at gyfleusterau presennol y gall pobl eu cyrraedd yn hawdd drwy deithio llesol neu drafnidiaeth gyhoeddus, neu os oes gan ddatblygiadau newydd gymysgedd o ddefnyddiau posibl, yna gall dyluniad da reoli effaith ceir ar yr amgylchedd, ac mae potensial i’r strydoedd a’r mannau hyn ddod yn fyw. Bydd mwy o bobl yn cael cyfle i ddod i adnabod pobl eraill yn eu cymuned, bydd plant yn cael mwy o gyfleoedd i chwarae yn yr awyr agored a bydd yr amodau’n galluogi pobl i wneud dewisiadau iachach o ran symud.

O chwe egwyddor y Siarter, mae hyn yn gadael pobl a chymuned a hunaniaeth. Mae’r rhain yn nodweddion hanfodol a ddylai fod yn sail i ddyluniad tir y cyhoedd er mwyn ei wneud yn unigryw ac yn gynhwysol, ac i sicrhau ei fod yn diwallu anghenion y gymuned a fydd yn byw yno.

Defnyddio tir y cyhoedd i sicrhau cynhwysiant

Mae’r ddwy egwyddor uchod yn pwysleisio rôl ymgysylltu â’r gymuned wrth ddylunio tir y cyhoedd. Mae ymyriadau o ran tir y cyhoedd yn rhoi cyfle i brofi syniadau a gwneud newidiadau ar y cyd â chymunedau. Mae gan Project for Public Spaces, sy’n sefydliad creu lleoedd blaenllaw, amrywiaeth o adnoddau defnyddiol ar gyfer creu lleoedd ar dir y cyhoedd gyda phenawdau hawdd eu cofio, fel:

• The Power of 10 – y syniad y dylid cael llawer o bethau gwahanol (e.e. deg peth) i bobl eu gwneud mewn man cyhoeddus[1], neu
• Lighter Quicker Cheaper – hyrwyddo ymyriadau sy’n cael eu rhoi ar waith yn gyflym i helpu i brofi syniadau a dangos sut gall newid lle helpu i greu lle[2].

Mae’n ymddangos bod yr ail beth yn rhywbeth nad ydym eto’n dda iawn am ei wneud yng Nghymru. Boed hynny oherwydd rhwystr gwirioneddol neu ymddangosiadol rheolau a phrosesau, diffyg sgiliau o ran y math hwn o ymgysylltu neu amharodrwydd i gymryd risg, nid yw’n ymddangos ein bod yn gallu rhoi prosiectau o’r fath ar waith yn gyflym nac ar raddfa fawr. Roedd ymyriadau adfer ar ôl Covid yn dangos rhywfaint o’r egni hwn, ond mae’n ymddangos bod hynny wedi diflannu’n gyflym.

Cefais fy nharo gan fenter ‘Sgwariau Agored’ Milan Piazze Apertefenter[3], lle roedd y ddinas wedi defnyddio ymyriadau dros dro fel mecanwaith ar gyfer ymgysylltu a phrofi syniadau cyn gwneud newid mwy parhaol. Bu galwad agored i bob dinesydd nodi mannau yn y ddinas y gellid eu gwella. Roedden nhw’n defnyddio paent i nodi’r mannau cyhoeddus ac yn rhoi dodrefn stryd yno er mwyn sefydlu gweithgarwch yn y mannau hyn, ac yn gweithio gyda phobl leol i gynnal digwyddiadau yn y rhain. Defnyddiwyd yr adborth o’r camau dros dro hyn i lunio ymyriadau mwy parhaol, ond roedd yr effaith yn llawer mwy uniongyrchol: “Bob tro roedden ni’n cau stryd i draffig, roedd plant yn dod yno”[4].

Her barhaus

Mae llawer o fanteision i wneud gwelliannau i dir y cyhoedd, fel annog pobl i gerdded a beicio, integreiddio seilwaith gwyrdd a glas i reoli a lliniaru effeithiau newid yn yr hinsawdd, a darparu mannau cyfforddus, diogel a dymunol i ryngweithio ag eraill, gan leihau arwahanrwydd cymdeithasol. Fodd bynnag, dydy hynny ddim yn golygu ei fod yn hawdd. Mae’n ymddangos bod dwy her benodol yn amlwg, sef costau cynnal a chadw a dulliau hen ffasiwn o ddylunio priffyrdd. Mae’r cyntaf yn fygythiad i allu integreiddio elfennau cwbl sylfaenol, fel plannu coed ar strydoedd, oherwydd nad oes digon o gyllideb nac adnoddau i ofalu amdanynt. Mae’r ail yn broblem barhaus, er bod y Llawlyfr Strydoedd yn cynnig canllawiau ar hyn ers degawd a hanner. Ni ddylai’r un o’r heriau hyn fod yn bethau rydyn ni’n osgoi mynd i’r afael â nhw ar lefel genedlaethol nac ar lefel sefyllfaoedd unigol er mwyn sicrhau’r manteision y mae tir cyhoeddus da yn eu darparu.

Mae’n ymddangos bod patrymau ein bywydau dod yn fwyfwy unigolyddol. Fodd bynnag, mae tir y cyhoedd yn dal yn lle i bobl ddod at ei gilydd, i gyfarfod ac i rannu profiad cyffredin o le. Bydd y penderfyniadau rydyn ni’n eu gwneud bob cam o’r ffordd, fel ble rydyn ni’n penderfynu datblygu a manylion y palmant, yn effeithio ar ba mor llwyddiannus yw’r mannau hyn ac ar y cyfraniad cadarnhaol maen nhw’n gallu eu gwneud i’n bywydau.

[1] https://www.pps.org/article/the-power-of-10

[2] https://www.pps.org/article/lighter-quicker-cheaper

[3] https://globaldesigningcities.org/update/piazze_aperte_report-en/

[4] https://twitter.com/fietsprofessor/status/1605946251286962177?lang=en-GB

Cydnabyddiaeth

Llun 3: cities-today.com

Simon Richards, Cyfarwyddwr Land Studio

Pam y gallai creu rhwydwaith mwy gwyllt o fannau gwyrdd fod yn allweddol ar gyfer dyfodol ein trefi a’n dinasoedd.

Wrth i newid hinsawdd ddod yn fygythiad cynyddol, rhaid i’n strydoedd, ein parciau a’n hadeiladau ddod o hyd i ffyrdd o addasu a bod yn fwy gwydn.

Mae treftadaeth gyfoethog ym Mhrydain o ddarparu parciau cyhoeddus a mannau gwyrdd i’n cymunedau. Mae’r mannau cyhoeddus hyn, ochr yn ochr â rôl newidiol strydoedd ein dinasoedd, yn cynnig mynediad i gymunedau at awyr iach ac yn darparu manteision cynhenid o ran yr amgylchedd a hamdden, ond a ydyn nhw’n gwneud digon? Ac a all eu gwneud yn fannau mwy gwyllt gael effaith sylweddol ar newid hinsawdd?

Dylai ein rhwydwaith o barciau, strydoedd a mannau cyhoeddus ddarparu rôl ecolegol hanfodol i helpu i wella bioamrywiaeth a darparu seilwaith gwyrdd a glas hanfodol ar gyfer cymunedau lleol a phoblogaethau o fywyd gwyllt. Drwy greu strydoedd a pharciau mwy gwyllt a mwy naturiol sy’n cynnwys mwy o amrywiaeth o fflora a ffawna, gall ein trefi a’n dinasoedd helpu i hybu cadernid rhag yr hinsawdd a gwella ansawdd bywydau pobl yn ein cymunedau.

Mae manteision gweithredu’r newidiadau sylweddol a buddiol hyn i dir y cyhoedd yn mynd y tu hwnt i gadernid rhag yr hinsawdd; maen nhw hefyd yn helpu i leihau llygredd aer a lefelau sŵn, hidlo dŵr ffo oddi ar arwynebau anhydraidd, cynyddu gweithgarwch corfforol, darparu ffynonellau bwyd i bobl a bywyd gwyllt, yn ogystal â chynnig lloches i rywogaethau brodorol gael ffynnu. Gan fod y newid yn yr hinsawdd eisoes yn effeithio ar ein dinasoedd, rhaid i ni ddechrau creu rhwydweithiau mwy priodol o seilwaith gwyrdd a glas i sicrhau hirhoedledd yr ecosystemau buddiol hyn, a’u bod nhw’n ehangu.

Fel mae erthygl diweddar “Why Landscape Architecture Matters Now More Than Ever” yr Arch Daily yn ei nodi, mae dull mwy cysylltiedig o ddylunio’r amgylchedd adeiledig yn chwarae rhan ganolog yn y gwaith o wella iechyd y cyhoedd, cynaliadwyedd, bioffilia, bywyd gwyllt a gwella bioamrywiaeth yn gyffredinol ar draws y byd.

Mae nifer o brosiectau enghreifftiol lle mae’r dull cysylltiedig hwn wedi gwella natur ac wedi adnewyddu cymunedau, o rwydweithiau seilwaith gwyrdd Systemau Draenio Cynaliadwy ar strydoedd Sheffield a Chaerdydd i Barc Mayfield a gwblhawyd yn ddiweddar ym Manceinion, ac amrywiaeth eang o brosiectau blaenllaw ledled y byd.

Bydd creu’r parciau, y strydoedd a’r mannau cyhoeddus hyn yn y dyfodol yn gofyn am hyd yn oed mwy o feddwl am gynllunio a rheoli cynaliadwy, gan fynd ymhellach gyda strategaethau datblygu integredig lle mae natur a gofod awyr agored yn elfennau hanfodol o’r model. Mae hyn yn golygu ymgorffori dyluniadau sy’n gallu gwrthsefyll yr hinsawdd gyda rhwydweithiau seilwaith gwyrdd a glas cwbl integredig; defnyddio technegau tirlunio (xeriscaping) i leihau faint o ddŵr sy’n cael ei ddefnyddio; creu cynefinoedd gyda fflora a ffawna amrywiol sy’n gysylltiedig â rhwydweithiau draenio cynaliadwy helaeth, lleihau unrhyw darfu ar weithgareddau datblygu; ac, yn benodol, sicrhau bod cymunedau’n ymgysylltu’n llawn â’r amgylchedd o’u cwmpas.

Er y gallai’r prosiectau hyn fod yn heriol i’w gweithredu, mae manteision sylweddol o ran lliniaru’r newid yn yr hinsawdd, gwrthsefyll llifogydd, ansawdd aer a dŵr gwell, cadwraeth bioamrywiaeth ac iechyd meddwl gwell.

Fel mae gwaith gweledigaethol dinasoedd sydd eisoes yn defnyddio’r dull hwn yn ei ddangos, bydd angen i drefi a dinasoedd y dyfodol flaenoriaethu buddsoddiadau mewn seilwaith gwyrdd a rhoi’r prosiectau hyn ar waith yn effeithiol. Dim ond drwy gynllunio gofalus ac ymrwymiad i gadernid i wrthsefyll yr hinsawdd y gallwn greu mannau mwy gwyllt a naturiol sy’n gallu gwrthsefyll effeithiau newid yn yr hinsawdd. Gyda’r ymdrech hon, gallwn sicrhau bod ein parciau, ein strydoedd a’n mannau cyhoeddus yn parhau i fod o fudd i’n cymunedau am genedlaethau i ddod.

Jon Tricker, Cyfarwyddwr Creu Lleoedd yn PJA, Aelod o’r Sefydliad Siartredig Priffyrdd a Chludiant (CIHT)

Mae creu lleoedd wedi dod yn fwyfwy amlwg yng Nghymru wrth i gynllunwyr a dylunwyr ymdrechu i greu strydoedd bywiog sy’n canolbwyntio ar bobl. Un mesur effeithiol i gyflawni’r weledigaeth hon yw cyflwyno terfyn cyflymder 20mya diofyn mewn ardaloedd trefol. Bydd cam strategol arloesol o’r fath nid yn unig yn creu strydoedd mwy diogel, ond hefyd yn gosod y sylfaen ar gyfer dylunio strydoedd yn well a chreu lleoedd ar raddfa fwy.

Yn bennaf oll, bydd lleihau’r terfyn cyflymder i 20mya yn gwella diogelwch ar y ffyrdd. Mae astudiaethau’n dangos yn gyson bod cyflymder is yn lleihau difrifoldeb damweiniau yn sylweddol, gan wneud strydoedd yn fwy diogel i gerddwyr, beicwyr a gyrwyr fel ei gilydd. Drwy feithrin diwylliant o yrru’n gyfrifol, mae’r cynlluniau hyn yn hybu ymwybyddiaeth o ddefnyddwyr ffyrdd sy’n agored i niwed ac yn annog pobl i fod yn ystyriol ohonynt, gan wella diogelwch cyffredinol ar y ffyrdd.

Ar ben hynny, mae terfyn cyflymder o 20mya yn trawsnewid deinameg y broses dylunio strydoedd. Gall cyflymderau traffig is leihau’r gofynion o ran gwelededd gyrwyr, gan greu ffyrdd o ddylunio strydoedd sy’n llai seiliedig ar briffyrdd. Gellir ailystyried seilwaith ffyrdd i flaenoriaethu anghenion pobl sy’n cerdded ac yn beicio. Mae llwybrau troed lletach, beicio mwy diogel a chroesfannau gwell yn dod yn opsiynau posibl, gan rymuso unigolion i fanteisio ar deithio llesol. Mae gwaith ailddylunio o’r fath yn creu strydoedd sy’n hygyrch ac yn ddeniadol yn weledol, yn ogystal â meithrin rhyngweithio cymdeithasol gan gryfhau’r ymdeimlad o gymuned a chwrteisi mewn cymdogaeth.

Y tu hwnt i ddiogelwch ar y ffyrdd a dylunio strydoedd, wrth i 20mya ddod yn norm, bydd yn gatalydd ar gyfer creu lleoedd yn well. Mae traffig arafach yn annog amgylchedd mwy hamddenol a phleserus, gan ddenu pobl i dreulio amser yn yr awyr agored. Yn ei dro, mae hyn yn rhoi hwb i fusnesau lleol ac yn arwain at greu mannau cyhoeddus fel parciau a gerddi cymunedol. Mae awyrgylch tawelach yn annog digwyddiadau diwylliannol a mwy o waith tirlunio strydoedd, gan wella ymhellach hunaniaeth a chymeriad unigryw cymdogaethau presennol a rhai newydd. Mae Grangetown, Caerdydd, wedi elwa o lawer o’r manteision hyn. Mae cyflwyno teithio llesol, gwaith tirlunio a Systemau Draenio Cynaliadwy wedi trawsnewid y strydoedd yno.

Mae enghreifftiau diweddar yng Nghaergrawnt yn tynnu sylw at rai meysydd arloesol o ran dylunio strydoedd mewn cymdogaethau. Yn Accordia, Caergrawnt, mae’r detholiad ehangach o hierarchaethau strydoedd, fel strydoedd heb geir, strydoedd chwarae a strydoedd pengaead, ynghyd â mathau mwy traddodiadol o strydoedd, wedi creu amodau ar gyfer cymdogaeth newydd hyfryd gyda chyflymder traffig isel, gan ddangos sut gall cynllunwyr a dylunwyr lwyddo i flaenoriaethu amgylcheddau sy’n addas i gerddwyr drwy waith dylunio da.

Mae dylunio strydoedd culach gyda thraffig arafach yn golygu bod modd cael mwy o fannau gwyrdd, parciau ‘poced’ ac ardaloedd cymunedol, sy’n meithrin ymdeimlad o gymuned ac yn annog rhyngweithio cymdeithasol. Mae beicio diogel ar gerbytffyrdd yn dod yn bosibl, sy’n hyrwyddo opsiynau symudedd cynaliadwy. Mae croesawu’r cysyniad 20mya yn galluogi dull o ddylunio strydoedd sy’n canolbwyntio ar bobl, gan greu amgylchedd byw croesawgar a dymunol i breswylwyr. Er nad oes traffig arni, mae stryd Marmalade Lane (sydd hefyd yng Nghaergrawnt) yn dangos sut y gellir dylunio strydoedd i fod yn fannau cymunedol y mae modd eu defnyddio ar gyfer amrywiaeth eang o bethau gwahanol.

I gloi, bydd cyflwyno terfynau cyflymder is mewn cymdogaethau preswyl yng Nghymru yn arwain at fanteision pellgyrhaeddol y tu hwnt i ddiogelwch yn unig. Drwy sbarduno newid mewn diwylliant traffig, mae’n gam tuag at ddylunio strydoedd yn well, symudedd gwell, ac ymdrechion creu lleoedd gwell. Mae croesawu’r cysyniad o derfynau cyflymder 20mya yn gam blaengar tuag at greu cymdogaethau cynhwysol, cynaliadwy a bywiog sy’n blaenoriaethu llesiant ac ansawdd bywyd eu preswylwyr.

Patrick Williams, Pennaeth Lleoedd Iachach, Sustrans Cymru

Mae gan Heol Dryden ym Mhenarth hanes o broblemau traffig yn ystod y cyfnod hebrwng plant i’r ysgol ac yn ôl; mae’n problem sy’n effeithio ar y trigolion ac ar ddiogelwch plant Ysgol Gynradd Fairfield.  Mae prosiect Stryd Ysgol newydd wedi cau’r ffordd y tu allan i’r ysgol i gerbydau modur adeg gollwng a chasglu plant ac mae hynny, law yn llaw â gwelliannau yn y seilwaith a newid mewn ymddygiad, wedi creu amgylchedd mwy diogel ac iachach i bawb.

Fe wnaeth Sustrans ddatblygu’r prosiect drwy broses o gyd-ddylunio, a oedd yn cynnwys y gymuned leol, y 320 o blant sy’n mynd i Ysgol Gynradd Fairfield, eu rhieni a’u hathrawon. Y nod oedd cynnwys yr holl randdeiliaid hyn mewn proses ddylunio a fyddai’n gwneud y strydoedd cyfagos yn fwy diogel ac yn annog diwylliant o deithio ar feic neu ar droed i’r ysgol.

Ymgysylltodd Sustrans ag amrywiaeth eang o bobl ar amrywiol lefelau, gan gynnwys rhai nad ydynt yn aml yn cael y cyfle i leisio’u barn, i gasglu eu hadborth. Gan nad oes neb yn teimlo’n gyfforddus nac yn abl, a gan nad oes gan neb amser i gymryd rhan mewn gweithdai ffurfiol, trefnwyd yr ymgysylltu i fod mor hygyrch a hwylus â phosibl. Cynhaliwyd y gweithdai ar y stryd, mewn lleoliadau hwylus, ar adegau o’r dydd pan oedd pobl yn debygol o fod yn pasio ar hyd y stryd, a gyda gweithgareddau cyflym a hawdd.

Cafwyd hefyd gymysgedd o gyfryngau a dewisiadau eraill ar gyfer cymryd rhan, megis mapiau digidol rhyngweithiol, arolygon papur gyda blychau postio wedi’u gosod mewn llefydd hwylus, gwefan a gâi ei diweddaru’n rheolaidd, teithiau tywys, arolygon stryd i’r disgyblion a diwrnod chwarae haf.

Cofnodwyd maint a chyflymder y traffig yn yr ardal, a defnyddiwyd fideos deallusrwydd artiffisial, er mwyn deall y cysylltiad rhwng cerddwyr a cherbydau y tu allan i’r ysgol.

Yn sgil y gweithgaredd ymgysylltu a’r data, gwelwyd mai’r problemau mwyaf oedd traffig trwm yn ystod amseroedd prysur yr ysgol, symudiadau a pharcio peryglus, a theimlad cyffredinol nad oedd hi’n ddiogel i bobl oedd yn teithio i’r ysgol ar droed ac ar feic.

Yna cafodd cyfres o welliannau i drefn stryd Heol Dryden eu datblygu, gan gynnwys lledu’r palmant wrth ymyl yr ysgol a chreu ymyl o blanhigion neu ardd law. Crëwyd yr ardd law i ddisodli’r cwterydd ar hyd un ochr y stryd, gan weithio fel system draenio naturiol (SuDS), gan gyflwyno gwyrddni i’r stryd a darparu rhwystr rhwng ceir a cherddwyr. Mae’r ymyraethau hefyd yn cynnwys cyflwyno system un-ffordd, sy’n gosod trefn ffurfiol i’r llif cerbydau anffurfiol blaenorol gan ei gwneud yn haws cau’r stryd o ddydd i ddydd.

Cafodd y stryd ysgol ei threialu am ddiwrnod cyn adeiladu’r newidiadau parhaol. Roedd yn bwysig treialu’r ymyraethau dros dro er mwyn cael rhagor o adborth pwysig a chwblhau’r cynigion cyn adeiladu.

Agorodd y Stryd Ysgol ym mis Mai 2023. Fodd bynnag, mae’r data o’r arolwg cychwynnol a gasglwyd ar ôl gweithredu’r prosiect wedi dangos iddo gael effaith gadarnhaol. Mae’r rhan fwyaf o’r rhieni/gofalwyr a’r trigolion a holwyd, yn meddwl bod y stryd yn teimlo’n fwy diogel, yn fwy cyfeillgar i blant a drwyddi draw, yn lle brafiach i fod. Bydd y prosiect, gan gynnwys barn y gymuned a llifoedd traffig, yn dal i gael eu monitro a’u defnyddio i ddangos effaith Prosiect Fairfield ar y lefelau teithio llesol, ar y newidiadau yn ymddygiad y traffig, a safbwyntiau’r gymuned, yn ogystal ag i lywio prosiectau i’r dyfodol.

Mae’r erthygl hon yn addasiad o astudiaeth achos o’r llyfr Jones, M. (2020). Transforming towns: Designing for smaller communities. London: RIBA Publishing.

Mae’r Bridge Street Project yn rhan o broses hirdymor o ailystyried dyfodol Upper Bridge Street yn nhref farchnad ganoloesol Callan i’r de o Kilkenny yn Iwerddon. Datblygwyd y prosiect drwy waith cydweithio rhyngddisgyblaethol i archwilio rôl y stryd fawr fel gofod dinesig cyfunol.

Mae Upper Bridge Street yn stryd gul a oedd yn arfer bod yn stryd farchnad yn y dref. Ar un adeg, roedd yno dafarndai, siopau bwyd, siopau dillad a becws, ond roedd y cynnydd mewn tagfeydd traffig yn ystod yr ugeinfed ganrif wedi difetha’r bywiogrwydd hwn. Yn yr 1980au, dechreuodd busnesau symud oddi yno ac roedd y stryd yn wag erbyn diwedd y 1990au.

Ers rhai blynyddoedd, mae digwyddiadau celfyddydol wedi cael eu cynnal yn Callan, sy’n gysylltiedig â gŵyl gymunedol o gyfranogiad a chynhwysiant. Roedd y digwyddiadau hyn yn cynnwys cyfres o ysgolion haf dylunio ac adeiladu i greu ymyriadau dros dro ar dir y cyhoedd. Arweiniodd yr ysgolion haf hyn at gyfranogiad Callan mewn prosiect a oedd yn archwilio sut roedd plant yn defnyddio’r dref, gyda Bridge Street yn cael ei chau ar gyfer gemau sialc, bwyd, cerddoriaeth fyw a disgo i blant. Tua’r un pryd, agorwyd caffi dros dro mewn siop wag i ddechrau sgwrs gyda’r gymuned i archwilio hygyrchedd Bridge Street. Bu pobl leol yn rhannu eu straeon dros baned, ac o hynny daeth y syniad i ddatblygu sgript theatr a oedd yn cynnwys straeon lleol.

Arweiniodd y digwyddiadau hyn at y Bridge Street Project, a oedd yn cyfuno cynhyrchiad theatr ‘Bridge Street Will Be’ ac ymyriad pensaernïol ‘Reflected Elevation’.

Nod y prosiect Reflected Elevation oedd mynd i’r afael ag adfywio mannau awyr agored drwy gynnal gweithdai cymunedol. Roedd dros 50 o gyfranogwyr wedi ymuno â gweithdai i beintio darlun o ffasadau’r adeiladau a oedd yn cynrychioli bywydau amrywiol y stryd ac yn cofnodi’r newidiadau i’r adeiladau. Roedd cau’r stryd am ychydig oriau bob dydd yn creu darn o dir cyhoeddus newydd, yn creu cyfleoedd i bobl gyfarfod, ac yn galluogi pobl leol i edmygu harddwch yr adeiladau. Er bod cau’r stryd yn rhwystr i’r gymuned ehangach, arweiniodd hyn at ymgysylltu â thrigolion na fyddent o bosib wedi cymryd rhan fel arall.

Roedd y cynhyrchiad theatr yn canolbwyntio ar gyfranogiad dinesig ar sail perfformiad ac ymgysylltu â mannau mewnol y stryd. Creodd gwneuthurwr theatr leol sgript a oedd yn cynnwys chwedlau lleol a hanesion llafar. Bu cast o dros 80 o actorion cymunedol a phroffesiynol yn perfformio straeon gan ddefnyddio’r stryd a’i hadeiladau fel eu llwyfan mewn cynhyrchiad theatr ymdrochol. Roedd y gynulleidfa’n cael crwydro i mewn ac allan o adeiladau ac i fyny ac i lawr y stryd, gan ailddarganfod y rhan hon o’r dref a oedd yn cael ei hanwybyddu.

Roedd y digwyddiadau hyn wedi dod â phobl at ei gilydd i ddatblygu gweledigaeth ar y cyd ar gyfer adnewyddu Bridge Street ac roedden nhw wedi cyfrannu at Gynllun Ardal Leol Callan ar gyfer 2019. Mae Bridge Street wedi cael ei nodi fel ardal hollbwysig y mae angen ei hadfywio, ac fe gawsant gyllid fel rhan o astudiaeth beilot i annog mwy o bobl i fyw mewn trefi gwledig.

Drwy ddull arloesol a chydweithredol o ymgysylltu â phobl leol ac ymyriadau ar raddfa fach, mae’r prosiectau yn Callan yn dangos y gwerth y gall penseiri a dylunwyr ei gynnig i ailystyried mannau cyhoeddus mewn pentrefi bach. Mae’r perfformiad ymarferol a chyfres o brosiectau wedi trawsnewid y dref mewn ffordd gadarnhaol, ac wedi dylanwadu ar feddwl tymor hir am ddyfodol y dref.

Cydnabyddiaeth

Pensaer: Studio Weave

Cleient: Trasna Productions
Cynhyrchwyr Ymgysylltu Dinesig: Rosie Lynch, Etaoin Holahan
Comisiynwyd gan: Trasna Productions
Cyllidwyr: Partneriaeth Arweinwyr Cyngor Celfyddydau Kilkenny
Cwmni Theatr: Equinox Theatre Company Asylum Productions
Awdur: John Morton

Llun 1: Perfformiad ‘Bridge Street Will Be’. Llun: Neil O’Driscoll.

Llun 2: Perfformiad ‘Bridge Street Will Be’. Llun: Brian Cregan.

Ben Reynolds, Cyfarwyddwr Urban Foundry

Mae bywiogrwydd cymdeithasol a masnachol canol ein trefi yn dioddef storm berffaith sydd wedi digwydd yn sgil penderfyniadau cynllunio trychinebus yn canolbwyntio ar geir, trafnidiaeth gyhoeddus wael, cynlluniau teithio llesol gwan, manwerthu y tu allan i drefi, poblogaethau preswyl annigonol yng nghanol ein trefi, siopa ar y rhyngrwyd, a byd ansicr o weithio hybrid a chostau cynyddol ar ôl Covid. Mae siopau gwag a mannau cyhoeddus gwag yn ddau o brif symptomau’r dirywiad.

Mae angen ffyrdd newydd o wneud pethau ac ailddarganfod rhai o’r hen ffyrdd hefyd. Fe wnaeth yr enwog Jane Jacobs ddisgrifio pedair nodwedd allweddol i ‘dref dda’, sef: dwysedd, blociau â pherimedrau byr, adeiladau amrywiol, a defnyddiau cymysg. Byddwn i’n ychwanegu pumed: mannau cyhoeddus o safon. Mae’r erthygl hon yn canolbwyntio ar fesurau cyflym, ysgafn a (chymharol) rhad a gyflwynwyd gan Urban Foundry i fynd i’r afael â dau o’r rhain, sef: defnydd cymysg a mannau cyhoeddus.

Yn gyntaf, mae marchnadoedd stryd bywiog yn nodwedd ar y Cyfandir, ond yn rhywbeth rydym wedi colli’r arfer o’i wneud yn y DU. Mae cyfres o farchnadoedd stryd wedi cael eu creu ym Mae Abertawe i roi bywyd newydd i fannau cyhoeddus a fyddai, fel arall, yn cael eu dominyddu gan geir neu na fyddent yn cael eu defnyddio ddigon, gan greu ‘lle i bobl’ am y tro a rhoi cyfleoedd i fusnesau artisan bach lleol.

Dechreuodd menter gymdeithasol Marchnadoedd Stryd Bae Abertawe gyda Marchnad Uplands yn 2013, ac mae honno wedi llwyddo i ennill gwobrau. Bellach mae’n cynnal marchnadoedd misol ar draws Bae Abertawe yn y Marina, y Mwmbwls, Port Talbot a Phontardawe. Dyma oedd canfyddiadau ymchwil gan ysgol fusnes Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant:

• roedd 70% o’r cwsmeriaid yn y marchnadoedd wedi mynd i’r ardaloedd hynny yn unswydd ar gyfer y farchnad;
• mae’r rhan fwyaf yn gwario o leiaf £10 – £20 mewn siopau lleol (yn ogystal â gwario yn y farchnad); ac
• roedd y farchnad wedi gwella canfyddiadau o’r ardal.

Yn ail, mae PopUp Wales yn dod â bywyd dros dro i siopau gwag, ac mae’r effeithiau’n debyg: cynyddu nifer yr ymwelwyr, yr amser maent yn ei dreulio yno, eu gwariant a gwella canfyddiadau. Gall siopau dros dro ei gwneud yn haws hefyd i osod siopau gwag yn y tymor hir.

Mae PopUp Wales yn dod o hyd i fannau manwerthu dros dro ar gyfer unigolion, sefydliadau a busnesau sydd eisiau gofod hyblyg, tymor byr a fforddiadwy i roi cynnig ar syniadau. Cynhaliwyd cynlluniau peilot yn Abertawe a Phen-y-bont ar Ogwr yn 2022 gyda chefnogaeth gan y Cynghorau lleol yn y ddwy ardal, cronfa Trawsnewid Trefi Llywodraeth Cymru, a Chronfa Adfywio Cymunedol Llywodraeth y DU (ym Mhen-y-bont ar Ogwr).

Ym Mhen-y-bont ar Ogwr, rhoddodd PopUp Wales gefnogaeth i 30 o fusnesau bach ac 20 o fudiadau gwirfoddol. Yn Abertawe, defnyddiwyd 15 o’r gofodau dros dro gan ddefnyddwyr dinesig a thrydydd sector, busnesau, amryw o brosiectau celfyddydol, gofodau stiwdio, arddangosfeydd dros dro, a gosodiadau.

Mae Llyfrgell Pethau yn siop dros dro yn Abertawe sy’n cael ei rhedeg fel menter gymdeithasol i annog pobl i fenthyca er mwyn lleihau’r ynni a’r adnoddau a ddefnyddir i greu eitemau nad ydynt yn cael eu defnyddio’n aml, ac i wneud eitemau drud yn fforddiadwy i fwy o bobl.

Fe wnaeth y Cwmni Buddiannau Cymunedol Fresh Creative arddangos eu gwaith mewn gofod dros dro yn Abertawe, a oedd yn eu cyflwyno i gynulleidfaoedd na fyddent fel arfer yn gallu eu cyrraedd. Maen nhw bellach yn chwilio am leoliad mwy parhaol yng nghanol y ddinas o ganlyniad i hynny.

Mewn cyfnod pan fo nifer fawr o adeiladau gwag mewn llawer o drefi a dinasoedd, mae angen cymaint o arfau â phosibl arnom ar gyfer adfywio. Er nad yw gofod dros dro/cyfamserol yn ateb ein holl broblemau, mae wedi dod yn llawer mwy amlwg yn y cyfnod ar ôl Covid fel ffordd o fynd i’r afael â’n problemau.

Beth am ddechrau rhywbeth yn eich tref chi?

 

Cynhwysion Allweddol ar gyfer Marchnadoedd a Siopau Dros Dro Llwyddiannus

Deall sut mae eich tref neu’ch dinas chi yn gweithio

Mae marchnadoedd a siopau dros dro yn gweithio’n dda pan rydyn ni’n deall sut a pham mae pobl yn defnyddio gofod mewn ardaloedd trefol ac ym mhle y bydd pethau’n gweithio (ac ym mhle na fyddant yn gweithio). Allwch chi ddim chwifio hudlath i’w gosod yn unrhyw le.

Mae angen i’r adeiladau fod men cyflwr rhesymol

Mae angen adeiladau sy’n gadarn yn strwythurol ac yn dal dŵr fel ei bod yn hawdd rheoli’r gwaith sydd angen ei wneud er mwyn gallu eu defnyddio, fel gwaith cydymffurfio (sylfaenol) yn bennaf, cyfleusterau lles syml, a gwaith uwchraddio cosmetig. Defnyddiol hefyd fyddai cael rhywfaint o gyllid cyfalaf i helpu gyda’r gwaith hwn – mae cynlluniau siopau dros dro nawr yn gymwys fel pennawd cost o dan ffrwd gyllido Trawsnewid Trefi Llywodraeth Cymru.

Rhaid iddo fod yn ddefnydd priodol ar gyfer daliadaeth tymor byr

Nid yw siopau dros dro yn ffordd o gael prydlesi tymor hir yn rhad ac am ddim. Mae siopau dros dro yn rhai o natur tymor byr, felly byddwch yn barod iddyn nhw gael eu cymryd oddi arnoch ar fyr rybudd, neu paratowch i dalu cyfradd y farchnad fasnachol am y gofod yn y tymor hir os ydych chi eisiau aros.

Ychydig o greadigrwydd

Maen nhw’n amrywio, ac mae rhai’n sicr ar begwn rhataf  y sbectrwm, ond mae angen rhywfaint o greadigrwydd ac ychydig o feddwl i wneud i leoedd edrych yn dda a gweithio ar gyllidebau isel o fewn amserlenni byr. Mae angen i chi gael rhywbeth sy’n gallu bod yn barod i’w ddefnyddio’n gyflym ac a fydd yn gweithio.

Mae angen iddyn nhw fod yn eithaf hyfyw o hyd

Er nad oes costau rhentu, mae rhai costau o hyd, yn benodol cyfleustodau, staffio efallai (er bod gwirfoddolwyr yn rhedeg rhai), ardrethi busnes os yw’n berthnasol, a stoc/marchnata/yswiriant a chostau tebyg.

Mae’n hanfodol meithrin perthynas dda gyda landlordiaid

Nid yw pobl yn deall cymaint am siopau dros dro yn y rhan hon o’r byd ag y maen nhw mewn mannau eraill. Rhaid i’r landlord chwarae eu rhan er mwyn i’r siopau fod yn hyfyw.

Mae angen dealltwriaeth gan yr awdurdod lleol a rhywfaint o ‘berchnogaeth’ ganddynt dros y siopau

Mae angen i’r awdurdod lleol ddeall beth rydych chi’n ceisio’i gyflawni a bod yn gefnogol.

Alex Bugden, Rheolwr Prosiect VUAP, a Wendy Maden, Prif Ddylunydd Trefol, Cyngor Caerfaddon a Gogledd Ddwyrain Gwlad yr Haf

Yn draddodiadol, y stryd fawr oedd y lle â’r gymysgedd fwyaf amrywiol o ddefnyddiau ac roedd yn cefnogi amrywiaeth o gyfleusterau a gwasanaethau ar gyfer y gymuned ehangach.  Fodd bynnag, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae hyd yn oed y llefydd hyn wedi cael trafferth i gynnal eu hamrywiaeth a’u defnyddiau lluosog. Dros y ddwy flynedd diwethaf, mae Tîm Adfywio Cyngor Caerfaddon a Gogledd Ddwyrain Gwlad yr Haf wedi gweithio gyda rhanddeiliaid lleol i gyflawni amrywiaeth o brosiectau i roi bywyd newydd i siopau ac adeiladau gwag ar y stryd fawr ar draws yr ardal.

Fel rhan o raglen ehangach o ymyriadau ar y stryd fawr, gan gynnwys dodrefn stryd a gwaith plannu, mae’r Prosiect Gweithredu ar Unedau Gwag yn darparu prosiectau peilot mewn siopau gwag i archwilio, ailddychmygu, a phrofi modelau neu ddefnyddiau eraill ar y stryd fawr. Drwy ddysgu o’r cynlluniau peilot hyn, hoffem ddeall sut olwg allai fod ar stryd fawr y dyfodol.

Lansiwyd y prosiect yn 2020 pan oedd cyfraddau eiddo gwag yng Nghanol Dinas Caerfaddon wedi cyrraedd 30% ar rai strydoedd. I ddechrau, er mwyn mynd i’r afael â’r effaith mae siopau gwag yn ei chael gyda’i gilydd ar ba mor fywiog yw’r stryd fawr, buom yn gweithio gyda chasgliad o grwpiau celfyddydol lleol, rhanddeiliaid diwylliannol, landlordiaid a thimau’r Cyngor i roi gosodiadau celf 3D bywiog ac anarferol yn ffenestri siopau gwag.

Roedd cam cyntaf y prosiect yn cynnwys gwneud ffenestri’n fwy bywiog, cynlluniau peilot ar gyfer y celfyddydau, a gosodiadau y bydd defnyddwyr yn ymgolli’u hunain ynddynt. Roedd hyd i gyd wedi helpu i ddeall y rhwystrau sy’n bodoli rhag cyflawni defnydd cyfamserol ac wedi golygu bod modd gwerthuso effaith y cynlluniau peilot cychwynnol hyn.

Roedd yr ail gam yn canolbwyntio ar weithgarwch a gynlluniwyd i sbarduno adfywiad y stryd fawr, gan gynnwys pedwar prosiect peilot tymor hir ar draws yr ardal i ddatblygu a rhoi cynnig ar syniadau ynghylch stryd fawr y dyfodol:

Make Space, Keynsham: Troi eiddo llawr gwaelod a fu’n wag am gyfnod hir yn ofod hyblyg a chreadigol sy’n cynnig gofod fforddiadwy ar gyfer y celfyddydau, diwylliant a siopau dros dro er mwyn gwella’r stryd fawr leol.

Siopau Dros Dro Made in Bath: Cefnogi masnachwyr a gwneuthurwyr lleol i dreialu’r defnydd o fannau manwerthu ar y stryd fawr fel siopau dros dro tymor byr, digwyddiadau a phrofiadau manwerthu newydd, gan ddod â manwerthwyr ar-lein, busnesau newydd a masnachwyr marchnadoedd i eiddo manwerthu ar y stryd fawr. Mae’r prosiect hwn wedi darparu lle i dros ddeg ar hugain o fusnesau bach lleol ac wedi cefnogi naw o fudiadau nid-er-elw. 

Creative Twerton: Ar hyn o bryd, mae’r prosiect hwn yn darparu gofod celfyddydol cynnes a chroesawgar sy’n agored i bawb, a hynny yng nghanol y stryd fawr hon. Ochr yn ochr â’r defnydd cyfamserol hwn mae gofod preswyl ar gyfer artistiaid sy’n adeiladu ar y cydweithio sy’n digwydd ar hyn o bryd gyda Phrifysgol Bath Spa a sefydliad celfyddydol lleol.

Uned 14, Midsomer Norton: Creu canolfan ar gyfer gweithgareddau cymunedol a gweithgareddau peilot ar Stryd Fawr Midsomer Norton, gan gynnwys gweithgareddau cymunedol, canolfan ar gyfer rhaglen ddiwylliannol ar y stryd fawr a phrosiect Parth Gweithredu Treftadaeth, a man treialu ar gyfer cydweithio, siopau dros dro a defnyddiau eraill.

Mae dyfodol y stryd fawr yn broses sy’n esblygu drwy’r amser. Drwy ddefnyddio’r canolfannau hyn i ddarparu ar gyfer cymysgedd o weithgareddau, bydd llwyddiant y prosiectau’n cael ei fesur yn rhannol yn ôl eu gallu i osod sylfeini i adeiladu arnynt, gan gyflymu’r newid y mae cymunedau eisiau ei weld ar eu stryd fawr. Mae’n gyfle cyffrous i ni gamu i’r adwy ac ymateb i’r her.

Gwyliwch y fideo hwn i gael rhagor o wybodaeth am y Prosiect Gweithredu Unedau Gwag: https://youtu.be/BhqPts_Z_qY.

Ben Bolgar, Uwch Gyfarwyddwr Sefydliad y Tywysog

Ers dros ddeng mlynedd ar hugain, mae Sefydliad y Tywysog yn hyrwyddo’r gwaith o ddarparu mannau â defnydd cymysg, incwm cymysg, sy’n hardd ac yn annog pobl i gerdded yn hytrach na stadau tai unffurf lle mae pobl yn dibynnu ar geir. Ond, yn yr holl gyfnod hwnnw, yr unig leoedd newydd gwirioneddol amrywiol a chymysg yn y DU yw Poundbury yn Dorchester ac, yn dynn ar ei sodlau, ei chwaer fawr Nansledan yng Nghernyw.

Bydd Poundbury wedi cael ei chwblhau ymhen pum mlynedd ac mae ganddi dros 1,800 o gartrefi eisoes, ynghŷd â 2,300 o swyddi mewn 310 o fusnesau ar y safle, gyda 50% o’r rheiny’n fusnesau newydd a’r rhan fwyaf ohonynt yn cael eu rhedeg gan fenywod. Mae’r busnesau a’r swyddi hynny’n gwneud llawer o bethau cadarnhaol: maen nhw’n rhoi cyfleoedd gwaith yn agos i gartrefi, yn ei gwneud yn bosibl cerdded i gael gafael ar y pethau rydych chi eu hangen bob dydd, yn lleihau teithiau mewn ceir, yn meithrin ymdeimlad cryf o gymuned, ac yn ei gwneud yn gymuned fywiog a gwerthfawr.

Poundbury, Dorchester

Dim ond ychydig gannoedd o dai sydd wedi cael eu codi yn Nansledan hyd yma, ac mae stryd fawr fywiog yn dechrau amlygu ei hun yn barod. Mae’r stryd fawr lewyrchus wedi cyfrannu at godi gwerth tai i’r entrychion, sy’n golygu y gallai ddioddef yn sgil ei llwyddiant ei hun.

Nansledan, Cernyw

Felly, pam nad yw pob tirfeddiannwr a datblygwr yn gwneud hyn? Yr ateb syml yw bod y rhan fwyaf o leoedd newydd yn y DU yn cael eu hadeiladu gan adeiladwyr tai ar raddfa fawr, ac mae’r rheiny’n gwneud yr hyn y byddech chi’n ei ddisgwyl iddyn nhw wneud – adeiladu tai. Os gofynnwch iddyn nhw adeiladu rhywbeth ar wahân i dai, fe fyddan nhw’n barod i glustnodi darn o dir ar gyfer ysgol, archfarchnad, a chanolfan iechyd os ydych chi’n lwcus. Ond, dydy eu model ddim yn gweld gwerth mewn defnyddiau amhreswyl, felly dydyn nhw ddim yn gwneud hynny. Edrychwch ar Sherford yn Plymouth, a gynlluniwyd gan Sefydliad y Tywysog ar gyfer 7,000 o gartrefi ar hyd llinellau tebyg i Nansledan, ond sydd bellach yn cael ei arwain gan gonsortiwm o adeiladwyr tai ar raddfa fawr. Gyda bron i fil o dai wedi’u hadeiladu, yr unig fusnes ar y safle yw siop goffi mewn caban a sefydlwyd gan y trigolion, ac sy’n eiddo iddyn nhw.

Y model busnes sy’n sbarduno’r ymddygiad o’r math hwn. Fel arfer, bydd datblygwr yn cysylltu â pherchennog tir neu bydd y tirfeddiannwr yn penodi asiant i werthu rhywfaint o’i dir, a bydd yr asiant hwnnw’n cael ei gymell drwy gymryd canran o’r pris uchaf y mae’n gallu ei gael. Mae cael gafael ar dir yn rhywbeth mor gystadleuol fel y bydd y rhan fwyaf o adeiladwyr tai yn gordalu oherwydd y gallan nhw – yn y pen draw wasgu mwy o dai ar y safle, gostwng safon y tai, a pheidio â chadw at ymrwymiadau o ran tai fforddiadwy, defnydd cymysg, a seilwaith cymunedol.

Fel arall, ni fydd tirfeddiannwr sy’n defnyddio dull stiwardiaeth yn gwerthu ei dir yn llwyr. Yn hytrach, bydd yn cyflogi consortiwm o adeiladwyr bach a chanolig i adeiladu’r safle mewn partneriaeth, gan adeiladu seilwaith cymunedol wrth iddynt fynd yn eu blaen. Ar gyfer yr unedau llai, sy’n is na’r cyfraddau busnes ac felly’n fwy fforddiadwy, efallai y bydd yr adeiladwr yn eu cadw ar gyfer eu potiau pensiwn gan ddisgwyl gwneud elw iach ar eu buddsoddiad o safbwynt incwm a hefyd fel ased sy’n cronni gwerth dros amser. Mae’r mannau hyn yn denu entrepreneuriaid a gwneuthurwyr lleol sy’n teimlo’n angerddol am yr hyn maen nhw’n caru ei wneud ac yn gallu fforddio ei wneud, gan greu lle diddorol ac amrywiol. Mae’r busnesau lleol hyn yn ychwanegu gwerth at y tai, gan fod pobl eisiau byw yno. Dyna pam y mae Poundbury yn cyfrannu Gwerth Ychwanegol Gros o £100 miliwn y flwyddyn, a gallai Nansledan werthu dwywaith yn fwy o dai nag mae’n nhw’n eu hadeiladu.

Mae angen i fwy o dirfeddianwyr ddilyn y model stiwardiaeth ac mae angen i gynllunwyr a chynghorwyr ofyn am ffordd well o adeiladu

Adolygiad Llyfr gan Max Hampton, Cynghorydd Dylunio yng Nghomisiwn Dylunio Cymru

Mae’r Siarter Creu Lleoedd yn hyrwyddo lleoedd sydd â chymysgedd o ddefnyddiau a phoblogaeth digon dwys i gefnogi eu bywyd cymdeithasol ac economaidd. Mae adeiladau dwysedd canolig gyda defnydd cymysg yn nodweddiadol o drefi a dinasoedd traddodiadol Ewrop. Ac eto, mae’r math hwn o adeiladau mân, canolig, sy’n cael eu disgrifio fel y ‘canol coll’, yn anarferol mewn datblygiadau newydd yn y DU. Yn ‘Soft City’, mae David Sim, pensaer o’r Alban sydd wedi’i leoli yn Llychlyn, yn dangos sut i ddylunio amgylcheddau gydag adeiladu dwys ar raddfa ddynol.

Y Canol Coll (Sim/Island Press)

Dadl Soft City yw y gallai cynyddu dwysedd ein trefi a’n dinasoedd helpu i fynd i’r afael â heriau byd-eang y newid yn yr hinsawdd, tagfeydd a threfoli. Mae cynyddu dwysedd datblygiadau wedi cael enw drwg yn y DU ac mae’n cael ei gysylltu â thyrau uchel iawn, fflatiau bach a gorlenwi. Mae Sim yn cydnabod nad cynyddu dwysedd yw’r unig yw’r ateb, ond pan fyddwch chi’n ychwanegu amrywiaeth o fathau o adeiladau a defnyddiau yn yr un lle, rydych chi’n creu gwir ansawdd trefol i drefi a dinasoedd Ewrop.

Aarhus, Denmark (Sim/Island Press)

Damcaniaeth Soft City yw Dwysedd x Amrywiaeth = Agosrwydd. Y syniad yw bod cyfuno dwysedd ac amrywiaeth yn cynyddu’r posibilrwydd y bydd pethau, lleoedd a phobl ddefnyddiol yn nes atoch chi. Mae’r llyfr yn dangos sut y gellir dod â gwahanol agweddau ar fywyd bob dydd ynghyd a’u cysylltu â’i gilydd er mwyn darparu gwell ansawdd bywyd.

Mae Soft City yn dangos sut y gall patrwm adeiladu trefol traddodiadol o flociau caeedig, gydag adeiladau annibynnol, cydgysylltiedig a haenog, alluogi dwysedd ac amrywiaeth o ddefnyddiau ar yr un pryd â chynnal ‘y raddfa ddynol’. Mae Sim yn dangos pam mae’r ffurf drefol hon, gyda’i rheolau syml, wedi helpu i greu rhai o’r trefi a’r dinasoedd brafiaf i fyw ynddynt yn y byd. Gall blociau o adeiladau maint canolig gyfuno cysur a diogelwch bywyd yn y maestrefi gyda hwylustod a hygyrchedd bywyd trefol.

Y Bloc Caeedig (Sim/Island Press)

Mae’r llyfr yn cynnwys enghreifftiau o Lychlyn, gweddill Ewrop, Japan, yr Unol Daleithiau ac Awstralia. Roedd yn ddiddorol darllen sut mae Melbourne yn defnyddio rheolau clir a syml i alluogi datblygiad defnydd cymysg mwy dwys ar hyd ac o amgylch y gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus presennol. Mae’r polisi hwn yn galluogi’r ddinas i ddarparu ar gyfer twf poblogaeth heb ehangu tuag allan ac esblygu dros amser, gyda’r dwysáu’n digwydd fesul plot.

Melbourne – Cynyddu dwysedd o amgylch Seilwaith Presennol (Sim/Island Press)

Mae enghreifftiau da o safleoedd mwy o faint yn yr Almaen a Sweden sydd wedi eu huwchgynllunio gan yr awdurdod lleol ac wedi’u rhannu’n blotiau bach. Mae pob plot yn cael ei ddatblygu gan wahanol ddatblygwyr, gyda phenseiri amrywiol. Y canlyniad yw creu cymysgedd amrywiol o fathau o dai a defnydd tir mewn cymdogaethau bywiog gydag ymdeimlad cryf o hunaniaeth a chymuned.

Vauban, Freiburg (Sim/Island Press)

Nid bwriad Sim yw gwneud y byd yn ‘Llychlynnaidd’ ac mae’n cydnabod bod gwahanol bobl a diwylliannau, hinsawdd a thirweddau, gwleidyddiaeth a systemau cynllunio mewn gwahanol wledydd. Fodd bynnag, mae’n nodi ein bod i gyd yn wynebu heriau tebyg ac y gall yr egwyddorion dylunio trefol yn y llyfr hwn helpu i’w datrys.

Rwy’n argymell Soft City i unrhyw un sydd â diddordeb mewn gwybod sut gall datblygiadau dwys a defnydd cymysg greu cymunedau cynaliadwy a chadarn sydd â phobl iachach a hapusach. Mae’r llyfr hwn a’i ddarluniau hyfryd yn llawn syniadau ac enghreifftiau a allai gefnogi’r gwaith o greu lleoedd yng Nghymru.

(Darlun uchod gan Proctor Matthews, o’r cyhoeddiad ‘Identity and place – where do houses live’?)

Yr Athro Wayne Forster, Dirprwy Bennaeth Ysgol yr WSA.

Yn ôl yn 1974 cyhoeddodd Gordon Cullen a David Gosling eu cynllun ar gyfer Maryculter, anheddiad newydd wedi’i leoli i’r de orllewin o Aberdeen o fewn amffitheatr naturiol o dirwedd donnog agored, tir pori a gorchudd eithin wedi’i warchod gan goedwigoedd pinwydd a lleiniau cysgodi (shelter belts).Mae’r dyluniad yn creu treflun sy’n datblygu o bentrefi preswyl a phentrefi defnydd cymysg the Wynds, the Kaleyards, Burnside and Blaikiewell. Cafodd y cynllun ar gyfer Kaleyards ei ysbrydoli gan gaeau muriog hanesyddol Ynysoedd Shetland sy’n darparu cysgod ac amddiffyniad i gnydau a dyfir o dan amodau eithafol.

Mewn ymateb, cynigiwyd clystyrau o gartrefi newydd a fyddai’n ffurfio gofodau cymdogaeth cysgodol yn ganolog iddynt, gyda thai wedi’u gogwyddo i ysgwyddo’r prifwynt – ffurfwedd unigryw a ddyluniwyd i ‘gynhyrchu ymdeimlad o hunaniaeth a pherthyn’.[1]

Yn yr adroddiad dylunio dywedodd Cullen: “Mae pobl yn byw mewn tai, ond ble mae tai yn byw? Os ydyn nhw’n ddigartref, yna’r cyfan sydd gennym ni yw’r maestrefi nodweddiadol diddiwedd, dinodwedd“.

A allai dychwelyd at egwyddorion craidd Treflun atgyfnerthu ffyrdd o greu lleoedd a chynhyrchu canlyniadau diriaethol?

Mae cyfeiriad at waith y penseiri a’r dylunwyr trefol o Loegr, Proctor Matthews, yn awgrymu bod yr ateb yn gadarnhaol.

Gall Stephen Proctor ac Andrew Matthews ill dau hawlio llinach uniongyrchol i Cullen trwy eu tiwtor yn Sheffield, David Gosling a weithiodd gyda Cullen ac a ysgrifennodd yr unig fonograff. Mewn cyflwyniad diweddar o’u gwaith i Ysgol Pensaernïaeth Cymru a roddwyd gan Stephen Proctor mae syniad Cullen o ‘le’r tai’ yn cael ei fframio’n gyson o fewn syniadau Cullen ac yn tanlinellu dylanwad Cullen ar eu gwaith yn arbennig y pwyslais ar sefydlu cyfoes arwyddocaol. creu lleoedd ar gynlluniau yn Lloegr, yr Alban ac Iwerddon.

Ym 1974 cyhoeddodd Gordon Cullen a David Gosling eu cynllun ar gyfer Maryculter, anheddiad newydd wedi’i leoli i’r de-orllewin o Aberdeen Mae’r rhan fwyaf o ddatblygiadau preswyl newydd – prosiectau adfywio o fewn trefi a dinasoedd a rhai ar gyrion canolfannau trefol sefydledig – yn methu â sefydlu ymdeimlad. o le neu hunaniaeth gref a chydlynol.

Yn ei gyflwyniad esboniodd Proctor mai egwyddor sylfaenol a chychwynnol yw sefydlu Naratif Am Le sy’n gydlynol a beiddgar: sy’n angori datblygiadau newydd yn eu cyd-destunau hanesyddol, cymdeithasol, diwylliannol a ffisegol uniongyrchol ac ehangach – yn distyllu lle.

Mae’r naratif hwn bob amser yn weledol, wedi’i sefydlu’n ddieithriad a’i gynrychioli trwy luniadau weithiau ar ffurf diagramau a chartwnau a la Cullen .

Mae’n ymddangos bod yr egwyddorion hyn ar gyfer creu lleoedd yn fwy dyluniol na’r rhai sy’n cael eu harwain yn fwy gan brosesau a nodir yng nghanllaw Creu Lleoedd Cymru DCFW. [2]

Mae hyn yn adleisio Gordon Cullen, cydweithiwr Ian Nairn ar gyfres o erthyglau Outrage yn yr Architectural Review, ac awdur a meistr Townscape, yn dyrchafu pwysigrwydd cynllunio gweledol, a chynnyrch dros broses. [3]

Yn y cyflwyniad i Townscape roedd Cullen yn annog bod yn rhaid i ni gael gwared ar y meddylfryd y gall y cyffro a’r ddrama rydym am ei gael deillio o ymchwil wyddonol a bod yn rhaid i ni droi at werthoedd a safonau eraill. Trodd Cullen at yr hyn a alwodd yn ‘gyfadran y golwg’, ‘canys bron yn gyfan gwbl trwy weledigaeth y caiff yr amgylchedd ei ddal’. [4]  Dilynir hyn gan sefydlu diffiniad clir o ffiniau a throthwyon cymdogaethau a datblygu hierarchaeth ofodol glir o barciau, strydoedd, sgwariau, lonydd a heolydd pengaead.

Mae hyn i gyd yn cael ei drin yn ddifrifol iawn trwy gydol gwaith Proctor Matthews ac mae’n cymryd amser, chwilfrydedd, doethineb, a dychymyg. Mae’n cael ei dynnu allan yn hyfryd, i’r graddau mai’r darluniau cynnar, cartwnau a delweddau eraill yw’r rhai y mae cleientiaid a datblygwyr yn cyfeirio atynt yn gyson yn fwy ffafriol na CGi’s ‘gorffenedig’ mwy golygfaol.

[1] Proctor & Matthews identity and place: where do

Architects houses live?  https://www.proctorandmatthews.com/publication/identity-and-place-where-do-houses-live

[2] Design Commisssion for Wales  Placemaking Guide 2020 p6

[3] Ian Nairn and others Architectural Review June 1955 https://www.architectural-review.com/essays/outrage/outrage-the-birth-of-subtopia-will-be-the-death-of-us?utm_source=WordPress&utm_medium=Recommendation&utm_campaign=Recommended_Articles

[4] Gordon Cullen The Concise Townscape 1971 p8

Jon Tricker, Cyfarwyddwr Creu Lleoedd PJA

Mewn ymateb i anghenion brys i newid hinsawdd, mae’r diwydiant cynllunio trafnidiaeth yn datblygu dulliau newydd o gynllunio a gweithredu atebion trafnidiaeth a chreu lleoedd di-garbon net mewn datblygiadau newydd ac mewn cymdogaethau presennol.

Mae’r meddylfryd hwn yn cyd-fynd â Strategaeth Drafnidiaeth Cymru (2021) a strategaethau dulliau cysylltiedig megis y Ddeddf Teithio Llesol. Gyda’i gilydd, mae’r symudiadau hyn, ynghyd â’r cyfeiriad cyffredinol a nodir yn COP26 yn diffinio taith lleihau allyriadau carbon hyd at 2050, gan nodi sut y bydd diwydiannau gwyrdd newydd yn dylanwadu ar y sector trafnidiaeth drwy hyper-leoleiddio gan ganiatáu mwy o gerdded a beicio, ac ar gyfer teithiau hirach, mwy o deithiau ar y bws  neu drên  yn gynyddol cerbydau trydan.

Mae llawer o ymarferwyr bellach yn mabwysiadu dulliau gweithredu, sy’n tynnu ar dair prif egwyddor – Osgoi, Symud a Gwella.

Gellir defnyddio osgoi teithio mewn lleoedd newydd a phresennol, a gellir ei grynhoi fel mewnoli ar gyfer datblygiad annibynnol newydd, a lleoleiddio ar gyfer lleoedd presennol a datblygiadau tir llwyd.

Mae symud yn golygu mwy o gerdded, beicio a micro-symudedd mewn cymdogaethau lleol a chanolfannau trefol, a thrafnidiaeth gyhoeddus yn parhau i fod y dull o ddewis ar gyfer teithiau canolig a hir.

Mae gwella yn rhannol yn ymwneud â’r car neu fathau o drafnidiaeth breifat yn y dyfodol, sy’n debygol o barhau’n boblogaidd, a bydd gyrru ceir trydan yn yr ardaloedd allanol ac ar gyfer rhai teithiau rhyngdrefol yn parhau’n bwysig. Fodd bynnag, gellir gwireddu manteision eraill gydag integreiddio â chanolfannau teithio newydd ym mhyrth y dinasoedd sy’n caniatáu trosglwyddo o geir trydan i drafnidiaeth gyflym ar fysiau neu reilffordd, fel y gall dinasoedd elwa ar ardaloedd sydd heb traffig.

Ar gyfer datblygiad newydd mae hyn yn golygu edrych ar ddyluniad tai a dulliau mwy addasol o barcio. Ar gyfer yr ardal leol, mae’n ymwneud â sefydlu strwythur trefol mwy cynaliadwy a chymysgedd o ddatblygiadau i ddarparu’r gwasanaethau sydd eu hangen ar drigolion o fewn taith fer o’u cartref, mewnoli nifer o deithiau, a rheoli teithiau car preifat allanol, yn enwedig ar adegau prysur ac i gyrchfannau allweddol lle tagfeydd yn debygol. Daw’r syniadau hyn at ei gilydd ar ffurf egwyddorion Cymdogaeth Atyniadol i Fyw lle mae datrysiadau teithio llesol yn cael eu cyfuno â gwneud ardaloedd trefol yn fwy gwyrdd i greu strydoedd gwell a chymdogaethau mwy atyniadol i fyw ynddynt. Gellir cyfuno’r syniadau hyn hefyd â syniadau newydd mewn Canolfannau Symudedd sy’n dod â nifer o gyfleusterau trafnidiaeth ynghyd mewn lleoliad cymdogaeth ganolog.

Ar gyfer lleoedd presennol, mae hyn yn golygu gwneud y defnydd gorau o dir, ôl-osod seilwaith cerdded a beicio i fannau lleol a rheoli integreiddio â thrafnidiaeth gyhoeddus a’r newid i fflydoedd cerbydau trydan llawn. Nid ateb trafnidiaeth yn unig yw hwn, ond mae angen cefnogaeth awdurdodau lleol a busnesau i ganiatáu lleoli/adleoli gwasanaethau ac amwynderau i wasanaethu patrwm teithiau mwy lleol ar gyfer anghenion dydd i ddydd, gan helpu i greu cymdogaethau 10 munud gwirioneddol.

Nid yw dod â chynllunio trafnidiaeth ynghyd â chreu lleoedd erioed wedi bod mor bwysig ac mae hyn i’w weld mewn llawer o gynlluniau diweddar a rhai sy’n dod i’r amlwg, megis prosiect Grangetown Gwyrddach Caerdydd sy’n dod â Systemau Draenio Cynaliadwy (SuDs), seilwaith gwyrdd a gwelliannau cerdded a beicio ynghyd. Mae’r llwyddiant yn Grangetown yn gosod meincnod ar gyfer gwelliannau cymdogaethol  ar gyfer y blynyddoedd i ddod.

Mae hwn yn ddarn trafod, yn darparu syniadau ac awgrymiadau yr hoffem glywed eich adborth arno.

Mae’r rhifyn hwn o’r cylchlythyr yn canolbwyntio ar egwyddor ‘Symud’ Siarter Creu Lleoedd Cymru, a ddiffinnir yn y Siarter fel a ganlyn: ‘Caiff cerdded, beicio a thrafnidiaeth gyhoeddus eu blaenoriaethu er mwyn cynnig dewis o ddulliau teithio ac osgoi dibyniaeth ar gerbydau preifat. Mae llwybrau teithio llesol sydd wedi’u dylunio’n dda ac sy’n ddiogel yn cysylltu â’r rhwydwaith teithio llesol a thrafnidiaeth gyhoeddus ehangach a chaiff gorsafoedd trafnidiaeth gyhoeddus ac arosfannau eu hintegreiddio mewn modd positif.’ Mae dylunio ar gyfer symud hefyd yn cyffwrdd â’r egwyddor ‘Tir y Cyhoedd’, a ddiffinnir yn y Siarter fel a ganlyn: ‘Mae strydoedd a mannau cyhoeddus wedi’u diffinio’n dda, yn groesawgar, yn ddiogel ac yn gynhwysol gyda hunaniaeth unigryw. Maent wedi’u dylunio i fod yn gadarn ac yn rhai y mae modd eu haddasu gyda thirwedd, seilwaith gwyrdd a draenio cynaliadwy sydd wedi’u hintegreiddio’n dda. Maent wedi’u cysylltu’n dda â lleoedd presennol ac yn hyrwyddo cyfleoedd ar gyfer rhyngweithio cymdeithasol a gwahanol weithgareddau ar gyfer pawb.’

Rhoddir blaenoriaeth i gerdded, beicio a thrafnidiaeth gyhoeddus yn Llwybr Newydd, Strategaeth Drafnidiaeth Cymru, sy’n nodi Hierarchaeth Teithio Gynaliadwy.  Mae’r hierarchaeth hon yn cynnwys, yn nhrefn blaenoriaeth: Cerdded a Beicio, Trafnidiaeth Gyhoeddus, Cerbydau Allyriadau Isel Iawn, a Cherbydau Modur Preifat Eraill.  Mae’r hierarchaeth hefyd wedi’i gwreiddio ym Mholisi Cynllunio Cymru 11 (PPW11) sy’n dweud, ‘Mae’n bolisi gan Lywodraeth Cymru i ddefnyddio hierarchaeth drafnidiaeth gynaliadwy mewn datblygiadau newydd sy’n rhoi blaenoriaeth i gerdded, beicio a thrafnidiaeth gyhoeddus ar draul cerbydau modur preifat.’

Ond sut y byddai angen mynd ati’n i ddylunio strydoedd a gofodau yn wahanol, os oedd yr hierarchaeth hon i gael ei hadlewyrchu’n wirioneddol ym mhob datblygiad newydd? A sut olwg fyddai ar ein strydoedd a’n gofodau?

 

Cerdded

Pe bai cerddwyr a beicwyr yn cael eu blaenoriaethu, byddai datblygiadau newydd yn ystyried, ar y cam dewis safle, a oedd llwybrau teithio llesol yn arwain o’r safle i ysgolion lleol (cynradd ac uwchradd, a chyfrwng Cymraeg, dwy ffrwd a chyfrwng Saesneg), meithrinfeydd lleol, ysgolion lleol, canol pentrefi, a siopau, tafarndai a bwytai lleol, a’u defnyddio’n ddiogel. Byddai gan lwybrau teithio llesol tebygol balmentydd a llwybrau beicio diogel, a byddai hyn yn cael ei flaenoriaethu, er mwyn lleihau dibyniaeth ar geir o’r cychwyn cyntaf.

Byddai palmentydd yn rhoi blaenoriaeth i wneud i gerddwyr deimlo’n ddiogel, mewn perthynas â cherbydau modur, beicwyr, pobl eraill, a throsedd. Byddai palmentydd yn rhoi blaenoriaeth i gysur cerddwyr – byddai gan balmentydd le i ddwy gadair olwyn fynd heibio, ac, mewn mannau priodol, byddent yn caniatáu digon o le i gaffis a bwytai gael digon o le i fwyta yn yr awyr agored heb effeithio’n negyddol ar faint o le a roddir i gerddwyr.

Wrth gyffyrdd â signalau byddai cerddwyr yn cael eu blaenoriaethu drwy leihau amseroedd aros, ynghyd â beicwyr a bysiau.

Byddai palmentydd parhaus ar draws strydoedd ymyl yn cael eu dylunio i ddatblygiadau newydd fel rhai safonol a’u hôl-osod mewn mannau presennol.

Byddai gan strydoedd fannau croesi aml i gerddwyr eu croesi’n ddiogel.

Os yw diogelwch a chysur cerddwyr i gael eu blaenoriaethu, lle bo’n briodol byddai strydoedd yn cynnwys dodrefn stryd a gwyrddni, gan fod strydoedd gwyrdd yn teimlo’n oerach ar ddiwrnodau poeth, ac yn darparu diddordeb gweledol a chysylltiad â’r tymhorau newidiol. Byddai palmentydd yn cael eu glanhau a’u cynnal a’u cadw’n rheolaidd, gyda chasglu sbwriel rheolaidd, a byddai’r palmentydd yn cynnwys seddau a mannau gorffwys glân a oedd wedi’u cynnal a’u cadw’n dda yn rheolaidd.

 

Beicio

Byddai llwybrau beicio yn gysylltiedig, yn gydlynol, ac wedi’u nodi’n glir. Byddai cyffyrdd yn blaenoriaethu beicwyr, cerddwyr a bysiau, a llwybrau beicio fyddai’r ffordd hawsaf i fynd o A i B, lle bo modd. Byddai hyn yn golygu ailgyfeirio llwybrau beicio i fod y llwybrau mwyaf uniongyrchol.

Byddai creu llwybrau dymunol yn cael ei ystyried yng nghyfnod dylunio cynharaf datblygiadau newydd. Gallai hyn gynnwys coed stryd ger y llwybrau beicio er mwyn cadw llwybrau beicio’n oerach ar ddiwrnodau poeth, neu gyfleusterau hygyrch ac wedi’u nodi’n glir gan gynnwys toiledau a gorsafoedd ail-lenwi dŵr ochr yn ochr â llwybrau beicio.

Byddai llwybrau beicio yn uniongyrchol, a byddai mapiau o’r rhwydwaith beicio ar gael yn rhwydd ar y rhyngrwyd.

Byddai llwybrau beicio yn caniatáu digon o le ar gyfer troadau cyfforddus. Byddai rhwystrau yn ddigon pell oddi wrth ei gilydd i feicwyr allu beicio’n gyfforddus rhyngddynt. Fel palmentydd, byddai llwybrau beicio’n lân ac yn cael eu cynnal a’u cadw’n dda, heb sbwriel. Byddent hefyd yn teimlo’n ddiogel, rhag cerbydau modur, a diogelwch canfyddedig ynghylch trosedd.

 

Trafnidiaeth Gyhoeddus

Trafnidiaeth gyhoeddus fyddai un o’r ffyrdd hawsaf o gael mynediad i drefi a dinasoedd a’u croesi, gyda gwasanaethau rheolaidd ac uniongyrchol. Mae’r heriau i gyflawni hyn yn systemig, ac yn ymwneud â chynllunio a chyllido trafnidiaeth ehangach, ond er mwyn i leoedd yng Nghymru fod â chysylltiadau da ar fws, trên neu dram, byddai angen mynd i’r afael â’r materion hyn.

Gallai arosfannau bysiau hirach helpu i fynd ar fwrdd teithwyr yn gyflymach.

Pe dilynid yr hierarchaeth drafnidiaeth, byddai datblygiadau newydd yn cael eu cydlynu gyda chwmnïau bysiau lleol a chludiant cyhoeddus eraill i sicrhau bod gwasanaeth cyson i’r datblygiad yn ei le cyn i’r bobl gyntaf symud i mewn i’r safle, er mwyn i ddefnydd bysiau a thrafnidiaeth gyhoeddus ddod yn rhan gynhenid ​​o fyw yn y datblygiad.

Mewn ardaloedd trefol, byddai’r seilwaith bysiau presennol yn cael ei wella er mwyn i wasanaethau bysiau traws-ddinas ymdebygu’n agosach i amseroedd gyrru ceir. Gallai hyn gael ei gynorthwyo gan gyffyrdd a goleuadau traffig yn blaenoriaethu bysiau dros gerbydau modur preifat. Gallai gwahardd ceir neu leihau nifer y lonydd ceir o ffyrdd allweddol hefyd wneud teithiau bws yn gyflymach i deithwyr bws.

 

Cerbydau allyriadau isel iawn

Byddai’r seilwaith angenrheidiol ar gyfer gwefru a chynnal y cerbydau hyn yn cael ei ddylunio i mewn o’r cychwyn cyntaf. Os yw perchnogaeth cerbydau trydan am gynyddu’n sylweddol dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, efallai na fydd y seilwaith pŵer presennol mewn rhai ardaloedd wedi’i gyfarparu ar hyn o bryd i ddelio â lefel y galw am wefru’r cerbydau, felly mae’n bwysig bod y capasiti hwn ar gyfer gwefru cerbydau yn cael ei ddylunio i mewn ar y cychwyn.

Byddai gwefru cerbydau trydan yn haws, yn rhatach ac yn fwy cyfleus nag ail-lenwi car tanwydd ffosil, er mwyn annog newid moddol, ni waeth ble rydych chi’n byw.

 

Cerbydau Modur Preifat Eraill

Byddai rhannu ceir, cerbydau allyriadau isel iawn a cherbydau modur preifat eraill, yn cael ei gynllunio i mewn i’r cynllun busnes ar gyfer datblygiadau newydd a dod yn rhan annatod ohono.

Byddai cerbydau preifat yn cael eu lletya i roi dewis a darpariaeth i’r rhai sydd ei angen, ond gellid lleihau cyfyngiadau cyflymder mewn ardaloedd adeiledig i’r cyflymder cerdded cyfartalog. Byddai lleoedd yn hawdd eu cyrraedd ar lwybrau troed diogel, llwybrau beicio a thrafnidiaeth gyhoeddus fel nad oes angen car ar bawb ac felly ni fyddai Ceir yn dominyddu dyluniad lleoedd.

 

CWESTIYNAU I’W TRAFOD.

Pa newidiadau yr ydych wedi’u rhoi ar waith i fynd i’r afael â’r hierarchaeth trafnidiaeth gynaliadwy?

A oes unrhyw astudiaethau achos rydych chi’n meddwl sydd wedi bod yn arbennig o lwyddiannus wrth roi strategaethau sy’n blaenoriaethu cerddwyr a beicwyr ar waith?

Pa rwystrau sydd ar waith sy’n ein hatal rhag gallu dylunio gan ddilyn yr hierarchaeth drafnidiaeth?

Gadewch i ni wybod ar Twitter @designcfw neu drwy ein hebostio ni placemakingwales@dcfw.org – diolch!

Matt Thomas, Vectos.

Mae polisi cynllunio llym y DU yn ystod yr 20fed ganrif, ar sail y patrwm “Rhagfynegi a Darparu”, wedi cael dylanwad mawr ar siâp a nature in datblygiadau a’n cymunedau. Roedd hynny’n golygu dylunio isadeiledd ac aneddiadau er mwyn sicrhau capasiti traffig digonol i ateb y galw yn ystod cyfnodau prysuraf.

Mae’r traffig prysuraf hwn ond yn cynrychioli 25% o gapasiti cyffredinol yr isadeiledd sydd angen capasiti llawer is y tu allan i’r cyfnodau prysuraf. Mae’r dull pesimistaidd ac o blaid ceir hwn, sy’n sicrhau cyfleustra i yrwyr yn ystod y cyfnodau prysuraf, wedi siapio ein cymdeithas ac yn siomedig o aml, ni roddir llawer o ystyriaeth, os o gwbl, i ddulliau amgen neu newidiadau i dechnoleg.

Os ydym am wrthdroi’r farn draddodiadol a hirsefydlog hon, mae angen inni fabwysiadu dull newydd wrth feddwl am symudedd. Diolch byth, mae dull newydd yn cael ei hyrwyddo gan gynllunwyr trafnidiaeth blaengar. Yn hytrach nag edrych yn syth ar gyfrifo senario o ran effeithiau gwaethaf y datblygiad yn nhermau cerbydau, ac yna ceisio ei leddfu drwy ddylunio. Nod y dull newydd yw canolbwyntio bob ymdrech ar ba fath o ddatblygiad rydym eisiau ei greu er mwyn cael amgylchedd cyffrous a bywiog lle bydd pobl eisiau byw, gweithio a chwarae. Gelwir y dull hwn yn “Gweledigaeth a Dilysu”.

Wrth gwrs, mae darparu isadeiledd trafnidiaeth yn hanfodol i gefnogi’r “weledigaeth”, ond dylai fod yn seiliedig ar hierarchaeth symudiad. Rhaid i gerdded a beicio, a chreu isadeiledd i’w cefnogi, gael blaenoriaeth dros gerbydau. Dylid meddwl hefyd am y ffordd y mae’r glaw am symudiad yn newid mewn byd cynyddol dechnegol a rhithwir. Efallai y bydd isadeiledd priffyrdd yn cael ei ddisodli gan isadeiledd digidol. Mae pandemig Covid wedi newid yn sylweddol bywydau y rhan fwyaf o bobl, o ran teithio i’r gwaith neu siopa ar-lein neu ddysgu ar-lein. Does dim angen inni wisgo sit mwyach, na chymudo am awr i swyddfa am 5 diwrnod yr wythnos. Mae’r rhwystrau symudedd yn cael eu chwalu ac mae unigolion yn gallu dewis mwy a mwy ble a sut maen nhw’n dymuno byw ac i roi rhagor o bwyslais ar fannau o safon, cymdogaethau a chyfleusterau lleol. Mae dyluniad gosodiadau tai a manylebau eiddo unigol yn esblygu i adlewyrchu patrymau gwaith newidiol, gyda darpariaeth ar gyfer gofod gweithio gartref, band-eang hynod gyflym a rhagor o gysylltedd, man storio beics a chyfleusterau gwefru trydan gartref oll yn cael eu hystyried mewn cartrefi modern.

Mae cyfuniad o ddefnyddiau tir, gyda chymorth rhwydweithiau cerdded a beicio deniadol a diogel sy’n gysylltiedig â chyfleusterau lleol cyfagos yn hanfodol er mwyn arwain at newid ffordd o feddwl pobl o ran ble gallant fyw, gweithio a chwarae. Mae’r dull hwn yn cael ei gefnogi gan ddeddfwriaeth megis polisi Llywodraeth Cymru ar Deithio Llesol (Cymru) 2013, Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, ac yn fwy diweddar Polisi Cynllunio Cymru (2021). Fodd bynnag, mae hi bellach yn amser gweithredu. Mae amser yn brin.

Mae’r cysyniad o dref neu ddinas 15 munud yn un hanesyddol, ond mae hi bellach yn hanfodol cyflawni ein hamcan o greu mannau deniadol a dymunol i fyw ynddynt, ac ar yr un pryd, lleihau ein hôl-troed carbon.

Gall mentrau syml eraill megis clybiau ceir helpu i dorri’r gadwyn rhwng bod yn berchen ar geir a defnyddio ceir, a gall helpu i gynyddu dwysedd pan fo tir datblygu’n ddrud iawn, drwy hwyluso llai o gymarebau parcio ceir.

Mae hybiau symudedd, ar raddfeydd amrywiol, yn darparu llu o opsiynau symudedd megis:

• Llogi beics
• E-beics
• Meddyg beics
• Llogi sgwteri
• Nodau trafnidiaeth gyhoeddus
• Concierge cymunedol
• Loceri Amazon

Lle bo’n bosibl, dylai Hybiau Symudedd hefyd gynnwys ‘Y Trydydd Lle’ h.y., rhywle i weithio o bell a chael coffi o bosibl, ac yna bydd modd ymgorffori hyn oll i ganolfan leol er enghraifft.

Yr her sylweddol arall y mae cymdeithas yn ei hwynebu yw newid cymdeithasol, os yw’r heriau newid hinsawdd am gael eu bodloni, mae angen newidiadau sylweddol a mawr i’r ffordd rydyn ni’n byw ar hyn o bryd. Mae allyriadau trafnidiaeth yn cynrychioli oddeutu 25% o allyriadau nwyon tŷ gwydr yr UE, ac mae’r UE wedi gosod targed o leihau allyriadau tŷ gwydr yn ymwneud â thrafnidiaeth gan 90% erbyn 2050. Ni fydd mân newidiadau i ddyluniad ein hisadeiledd a defnyddio dull creu lleoedd newydd yn unig yn cyflawni’r targed uchelgeisiol hon.

Felly, ni fu’r dull Gweledigaeth a Dilysu erioed mor bwysig. Mae dau brif ffactor a all ddylanwadu lefel yr allyriadau carbon ar gyfer trafnidiaeth, yn benodol cerbyd modur, a’r pellter sy’n cael ei deithio a swm y carbon sy’n cael ei allyrru fesul uned pellter.

Dylai’r ystyriaeth gyntaf fod bob amser – oed angen i mi gyflawni’r daith hon? Oes ffordd arall o gyflawni’r hyn sydd angen ei wneud? Os nad oes modd cyflawni’r daith drwy ddull nad yw’n llygru, yna dylai’r ystyriaeth nesaf fod sut mae’r cerbyd yn cael ei bweru – a allai sicrhau symudiad at danwydd mwy effeithlon neu drydan?

Gellid cynorthwyo’r her o gyflawni lleihad sylweddol mewn carbon perthnasol i drafnidiaeth drwy alinio’r systemau cynllunio trafnidiaeth a chynllunio rhanbarthol i sicrhau bod datblygiad ar waith mewn ardaloedd sy’n gallu hwyluso’r Fframwaith Hygyrchedd a Symudedd Cynaliadwy, ac sy’n gymdogaethau 15 munud yn darparu dewisiadau teithio cyfleus a chost-effeithiol a chyfuniad o amwynderau lleol.

Dim ond drwy ddefnyddio mesurau o’r fath y mae modd i ni dorri’r cylch o estyn am allweddi’r car yn awtomatig, heb sylwi ein bod ni’n gwneud hynny.

Trafnidiaeth Cymru

Mae gan Gymru lawer o gymunedau gwledig ac mae rhywfaint o’i daearyddiaeth yn eithaf heriol sydd, ynghyd â chyfyngiadau cyllidebol, wedi arwain at ostyngiad mewn gwasanaethau bysiau dros y blynyddoedd, a mwy o ddibyniaeth ar geir i alluogi pobl i gyrraedd y gwaith, addysg, apwyntiadau iechyd a’r holl bethau eraill a wnawn yn ein bywydau pob dydd.

Mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithio i wella dulliau teithio mewn ardaloedd gwledig ar y cyd ag awdurdodau trafnidiaeth lleol a rhanbarthol fel rhan o gynlluniau i drawsnewid gwasanaethau bysiau ehangach Llywodraeth Cymru ledled y wlad.  Mae hyn yn cynnwys adolygu amserlenni, newid llwybrau, gwella cysylltedd, cynyddu amlder a symleiddio prisiau a thocynnau.  Rydym ar ddechrau taith gyffrous a bydd yn cymryd peth amser i gyrraedd pob rhan o Gymru.

Math newydd o wasanaeth a gyflwynwyd mewn ardaloedd gwledig (a rhai ardaloedd trefol) yw fflecsi, gwasanaeth trafnidiaeth sy’n ymateb i’r galw (DRT).  Mae fflecsi bellach yn rhedeg mewn 11 parth ledled Cymru gan ddarparu mwy o fynediad at drafnidiaeth gyhoeddus mewn ardaloedd lle mae gwasanaethau wedi bod yn gymhleth, mynediad yn brin a nifer teithwyr yn gostwng, neu, mewn rhai mannau, ddim hyd yn oed yn bodoli.  Mae DRT yn drafnidiaeth gyhoeddus y gellir ei harchebu, nad yw’n rhedeg i lwybr neu amserlen sefydlog ond sy’n cael ei harchebu gan deithwyr drwy ap neu dros y ffôn, ac mae’n agregu’r rhai sydd â theithiau tebyg.

Mae pob gwasanaeth yn cael ei redeg yn unol â’r gofynion lleol, er enghraifft yng Nghonwy yng Ngogledd Cymru mae’r gwasanaeth yn rhedeg o 6.30am i alluogi gweithwyr lletygarwch lleol i gyrraedd Betws-y-Coed ar gyfer shifft sy’n dechrau am 7.00am.  Bob dydd Mawrth, mae’r un gwasanaeth hwn yn casglu grŵp o ferched o’r pentrefi cyfagos – mae hyn yn rhoi cyfle iddynt ddal i fyny ar y daith bws a helpu i oresgyn y rhwystrau y gall eithrio cymdeithasol ei greu.  Yn Sir Benfro ac ar Benrhyn Llŷn, mae fflecsi yn boblogaidd gyda thrigolion lleol, pobl ar eu gwyliau a cherddwyr; maen nhw’n defnyddio fflecsi i allu cerdded ar hyd Llwybr yr Arfordir.

Mae fflecsi yn wasanaeth y gellir ei archebu ac ar hyn o bryd, mae dros 25,000 o bobl yn ei ddefnyddio bob mis.  I gael tocyn, gall teithwyr ddefnyddio’r ap neu ffonio’r ganolfan gyswllt.  Mae Trafnidiaeth Cymru hefyd, mewn rhai ardaloedd, yn ei gwneud hi’n bosibl i bobl brynu tocyn gan drydydd parti os nad oes ganddynt ffôn.  Mae’n ffordd wahanol o ddarparu gwasanaeth bws sy’n rhan o’r ddarpariaeth trafnidiaeth gyhoeddus gyffredinol yma yng Nghymru.  Fodd bynnag, er gwaethaf y dechnoleg dan sylw, y rhyngweithio â’r gyrrwr yw uchafbwynt y gwasanaeth bob amser, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig.

Nid oes angen bws i allu rhedeg fflecsi; gellir defnyddio car neu fath arall o gerbyd.  Mae’r dechnoleg yn darparu llawer o ddata gwych i alluogi dadansoddiad gwell o’r gwasanaeth, nodi anawsterau a’r potensial ar gyfer newidiadau mewn oriau gweithredu i wasanaethu cwsmeriaid yn well.  Gall hyd yn oed newid y paramedrau ar gyfer pellter cerdded lle gallai fod anawsterau mynediad oherwydd bryniau serth.

Gall Fflecsi gysylltu â gwasanaethau bws lleol a rhanbarthol eraill gan gynnwys llwybrau Traws Cymru, a chysylltu â threnau, teithio llesol a mathau eraill o drafnidiaeth – mae’n rhan o’r weledigaeth i wella mynediad i wasanaethau ar draws y wlad ac i ysgogi newid ymddygiad gyda’r nod yn y pen draw o greu un rhwydwaith, un amserlen ac un tocyn fel yr amlinellwyd yng nghynllun Llywodraeth Cymru  – ‘Bws Cymru: Cysylltu Pobl a Lleoedd’.

Patrick Williams, Sustrans.

Mae Llwybr Newydd (2021) yn amlinellu gweledigaeth lle mae pobl yn teithio’n fwy cynaliadwy yng Nghymru ac mae newid moddol i annog lefelau uwch o gerdded a beicio wrth galon y ddogfen. Mae hwn yn ymrwymiad sylweddol a fydd yn gofyn am newid y ffordd rydym yn datblygu cynigion trafnidiaeth ac, yn fwy cyffredinol, sut rydym yn ystyried ein strydoedd yn gyffredinol.

Mae ffigurau diogelwch ar y ffordd yn rhoi darlun o annhegwch, gyda rhai o’r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, fel pobl ifanc, dan anfantais sylweddol. Yn 2015, roedd 40% o’r damweiniau’n ymwneud â phlant wedi digwydd yn ystod eu taith i’r ysgol. O ganlyniad, ein hymateb i hyn yw amddiffyn ein plant drwy eu cludo yn ôl ac ymlaen mewn ceir a thrwy hynny atgyfnerthu goruchafiaeth cerbydau modur ar ein strydoedd. Felly ers sawl blwyddyn bellach, mae Sustrans wedi gweithio yng nghyd-destun ysgolion gan archwilio dulliau o gynnwys cymunedau a cheisio mynd i’r afael â rhai o’r annhegwch hwn.

Ym mis Medi 2019, yn dilyn proses o gyd-ddylunio gyda myfyrwyr, rhieni a thrigolion lleol yn Ysgol Gynradd R C St Davis yng Nghasnewydd, treialodd Sustrans nifer o ymyriadau gan ddefnyddio potiau mawr lliwgar wedi’u llenwi â dŵr a sialc. Nodwyd mewn gweithdai gyda’r ysgol a thrigolion lleol fod tagfeydd yn y bore a’r prynhawn yng nghyffiniau’r ysgol wedi arwain at nifer o broblemau penodol, gan gynnwys; rhieni a phlant yn cael eu gorfodi ar balmentydd cul a diffyg croesfannau.

Fel rhan o’r broses ddatblygu, defnyddiwyd camerâu Deallusrwydd Artiffisial (AI) i gofnodi ymddygiadau ar y stryd, gan gynnwys cyflymder a swmp y traffig, sut roedd pobl yn croesi’r ffordd, llwybrau llygad a rhyngweithiadau (ee faint oedd yn ildio) ar y ffordd o flaen yr ysgol.

Un prynhawn roedd y stryd y tu allan i’r ysgol ar gau i gerbydau a gyda chymorth yr ysgol a’r trigolion lleol, llwyddwyd i ail-feddiannu rhannau o’r gerbytffordd o amgylch yr ysgol drwy osod potiau planhigion wedi’u llenwi â dŵr a chrëwyd croesfan newydd gan ddefnyddio marciau sialc. Ail-agorwyd y ffordd ond gadawyd yr ymyriadau yn eu lle am sawl diwrnod. Defnyddiwyd camerâu AI i gofnodi’r newidiadau mewn ymddygiad.

Cafwyd rhai canfyddiadau diddorol. Roedd nifer y ceir a oedd wedi arafu neu stopio (ildio) i alluogi rhieni a phlant i groesi wrth y groesfan newydd a farciwyd â sialc wedi cynyddu 63% yn ystod y diwrnodau a fonitrwyd. Ond yr hyn a oedd fwyaf trawiadol oedd y newid yn y cyflymderau traffig yn dilyn y treial, gyda’r cyflymderau’n gostwng tua thraean o’r hyn a welwyd cyn gosod yr ymyriadau.

Efallai na fyddai canlyniadau’r treial hwn yn dal dŵr o’u craffu’n fanwl, er enghraifft, a fyddai’r ymddygiad yn newid yn ôl dros amser? Fodd bynnag, mae dangos bod defnyddio deunyddiau fel sialc i ‘greu’ ymdeimlad o le a newid ymddygiad yn haeddu rhywfaint o sylw.

Erbyn hyn, mae Sustrans wedi cynnal nifer o brosiectau ymchwil sy’n ystyried ac yn mesur effaith ymyriadau ysgafn ac ymyriadau Trefol Tactegol tebyg. Mae canfyddiadau’r prosiectau hyn wedi dangos nifer o ganlyniadau, gan gynnwys effaith cerbydau ac ymddygiad cerddwyr er mwyn grymuso mwy o bobl ar ein strydoedd. Felly’r cwestiwn yw, ‘i ba raddau y gall darn o sialc newid ein tiroedd cyhoeddus er gwell’?

Cyfoeth Naturiol Cymru

Mae Natur a Ni yn brosiect blwyddyn sy’n gwahodd pobl Cymru i gymryd rhan mewn sgwrs genedlaethol am ddyfodol ein hamgylchedd naturiol. CNC sy’n cynnal y prosiect, gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru a Chomisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol, a bydd y canlyniadau ar gael i Gymru gyfan.

Y nod yw datblygu cydweledigaeth ar gyfer yr amgylchedd naturiol yn 2030, 2050, a’r llwybrau y mae eu hangen i gyrraedd yno – yn arbennig, ystyried y ffyrdd mae ein gweithredoedd yn effeithio ar yr amgylchedd naturiol, sut mae angen i berthynas cymdeithas â byd natur newid, a chasglu barn ynghylch beth mae angen i ni gyd wneud nawr, a thros y 30 mlynedd nesaf.

Lansiodd y prosiect ym mis Chwefror ac mae’n defnyddio offer ymgysylltu ar-lein i annog pobl i rannu eu barn, er enghraifft drwy lenwi arolygon, cymryd rhan mewn gweminarau rhyngweithiol, mynychu gweithdai a chymryd rhan mewn grwpiau trafod. Mae yna adnoddau i grwpiau eu llwytho i lawr er mwyn iddynt allu cynnal eu sgyrsiau eu hunain gyda’u ffrindiau neu eu rhwydweithiau cymunedol. Mae dau awdur preswyl wedi’u comisiynu i weu gwedd emosiynol y sgwrs i farddoniaeth a rhyddiaith.

Ar ôl i’r cyfnod cychwynnol o gymryd rhan ddod i ben ddiwedd mis Ebrill, caiff y safbwyntiau a gasglwyd eu dadansoddi drwy broses gydweithredol – gan weithio ar draws sectorau i nodi’r themâu sy’n gyffredin, y gwerthoedd a rennir, ac ystyriaethau mwy dadleuol. Mae CNC yn awyddus i ddefnyddio prosesau cydgynghori i ddod i ddeall yn well pa fathau o gred a chymhelliant sydd y tu ôl i’r materion y mae pobl wedi’u codi. Wedyn caiff y weledigaeth ddrafft ei llunio drwy gyfrwng proses o gydgynghori.

Mae tirwedd wedi chware rhan allweddol erioed mewn prosesau cydgynghorol am lefydd a meithrin ymdeimlad o le. Un o’r cwestiynau a ofynnwn ydy “Pa ddyfodol yr hoffech chi ei weld ar gyfer ein hamgylchedd naturiol?” Bydd yn ddiddorol gweld faint o bobl a fydd yn ymateb drwy ddisgrifio nodweddion y dirwedd, a’r amgylchedd ffisegol o’u cwmpas.

Mae pobl weithiau’n mynegi pa nodweddion mewn tirwedd sy’n arbennig iddyn nhw heb fod yn ymwybodol bob tro o’r prosesau economaidd-gymdeithasol sy’n galluogi i’r dirwedd honno gael ei chynnal, neu sy’n achosi newid yn y dirwedd dros y blynyddoedd. Rydyn ni’n hoff o’r brithwaith o gaeau. Rydyn ni’n teimlo cysylltiad â’r mynyddoedd. Rydyn ni wrth ein boddau yn dianc i’r rhostir llwm. Yr her i Natur a Ni yw symud y tu hwnt i’r golygfeydd a gwneud y cysylltiadau â’r dydd-i-ddydd – y bwyd rydyn ni’n ei brynu a’i fwyta, y ffordd rydyn ni’n teithio, ein defnydd cyffredinol ar ynni a nwyddau.

I wneud hyn, mae Natur a Ni yn defnyddio senarios am y dyfodol yn ei sesiynau gweithdy a gweminar. Gan adeiladu ar waith yr Asesiad Ecosystemau Cenedlaethol a diweddaru’r gwaith hwnnw – mae hon yn ffordd wych o ddangos sut gallai’r dewisiadau a wnawn heddiw achosi canlyniadau gwahanol iawn ar ein tirwedd yn y dyfodol, ar ein hamgylchedd naturiol a hefyd ar sut rydym yn byw. Nid yw’r dewisiadau hynny o anghenraid yn nwylo llywodraethau a chyrff llywodraethol yn unig – mae gan gymdeithas rôl enfawr i’w chwarae yn mynd i’r afael â’r argyfyngau natur a hinsawdd.

Y gobaith o ran y Weledigaeth ei hun yw y bydd yn dod yn gofnod dynamig a hirdymor i’n hatgoffa am yr hyn yr hoffem ni i gyd ei gyflawni gan weithio gyda’n gilydd, ac yn ffon i ni fesur a ydyn ni ar y trywydd iawn i wireddu hynny. Mae ganddi’r potensial i osod y sylfeini ar gyfer llunio polisïau yn y dyfodol er lles amgylcheddol, economaidd, cymdeithasol a diwylliannol. Bydd y sgwrs genedlaethol sy’n sylfaen iddi yn parhau yn hir wedi i’r arolwg gau. A dyna ddiben hyn go iawn – ein bod, drwy ehangu’n cwmpas, yn dod i ddeall gyda’n gilydd oblygiadau’r argyfyngau hinsawdd a natur a sut gallai ein hymateb iddynt effeithio ar wahanol gymunedau mewn gwahanol ffyrdd. Bydd Natur a Ni yn creu llwyfan sy’n ein helpu ni gyd i weithredu gyda’n gilydd, i ddysgu ac i addasu.

I gymryd rhan yn y sgwrs genedlaethol, ewch i: www.naturani.cymru

James Davies, Prif Weithredwr Cymorth Cynllunio Cymru

Fel sefydliad sy’n ymroddedig i ymgysylltiad cymunedol yn y broses cynllunio mae Cymorth Cynllunio Cymru’n rhoi croeso twymgalon i Bobl a Chymunedau fel un o chwe cholofn y Siarter Creu Lleoedd. I ni, yr allwedd yw gweithio gyda, yn hytrach na, dros gymunedau.

Er yn syml, nid yw cyflenwi ymrwymiad cymunedol ystyrlon bob amser yn hawdd. Mae ymgynghoriad ac ymgysylltiad cymunedol yn cael ei gyflenwi fel gofyn statudol mewn cynllunio, ond gall safbwyntiau cymunedau lleol (hyd yn oed os ydynt yn berthnasol) gael eu cuddio gan flaenoriaethau cystadleuol y gwahanol bobl sy’n gyfrifol am reoli a chyflenwi datblygu.  Mae ymrwymiad y gymuned yn cymryd amser, ac, yn gynyddol, mae adnoddau amser yn gyfyngedig.

Mae rhai o’r prif heriau a welwn ni yn cynnwys:

Ymwybyddiaeth. Yn aml mae cynllunwyr yn clywed gan bobl sydd â llawer i’w ddweud ond nid yw’r mwyafrif  llethol (yn cynnwys y rhai sy’n anodd eu cyrraedd) yn dweud unrhywbeth o gwbl. Nid yw llawer ohonynt yn ymwybodol neu maen nhw’n tanamcangyfrif pwysigrwydd y Cynllun Datblygu Lleol (CDLl) sydd, ar ôl ei fabwysiadu yn hysbysu’r holl benderfyniadau ar geisiadau cynllunio sy’n dilyn.

Apathi. Er bod pobl yn ymwybodol maen nhw’n teimlo dadrithiad ac, mewn rhai achosion, diffyg ymddirediaeth yn y broses gynllunio. Mae hyn wedi ei greu i raddau gan gylch adborth negyddol ble mae profiadau’r gorffennol yn suro ymrwymiad yn y dyfodol.

Gor-bwyslais ar broses, yn enwedig ynghylch gweithgareddau ymrwymiad. Dim ond ychydig o ddulliau a ddefnyddir, mae adborth i’r cyfranogwyr yn gyfyngedig yn aml ac mae mesuriadau llwyddiant (os y’u gwerthusir) yn aml yn canolbwyntio ar gyrraedd yn hytrach nag ar ansawdd neu ganlyniad.

Un elfen o’r broses gynllunio a all oresgyn yr heriau hyn yw cynhyrchu Cynlluniau Cynefin. Dogfennau yw Cynlluniau Cynefin a gynhyrchir gan gymunedau ac a ellir eu mabwysiadu fel Canllaw Cynllunio Atodol (hynny yw, yn atodol i’r CDLl) ac a all ddylanwadu ar benderfyniadau ar geisiadau cynllunio wedi hynny.

Mae Cymorth Cynllunio Cymru wedi gweithio gyda chymunedau ble mae cynhyrchu Cynllun Cynefin wedi golygu ystod o fuddiannau, ac nid y lleiaf o’r rhain yw creu dogfen gynllunio a ellir ei gweithredu a’i chlodfori gan y gymuned.

Gall cynhyrchu Cynllun Cynefin hwyluso mwy o ymwybyddiaeth gan y gymuned ar gynllunio a maethu cydweithrediad gydag ystod eang o randdalwyr.  Gall hefyd helpu cymunedau i ddod at ei gilydd i gyflenwi newid cadarnhaol yn eu cynefinoedd; eisoes defnyddiwyd y dystiolaeth a gasglwyd i gynhyrchu Cynllun Cynefin Y Drenewydd a Llanllwchaiarn i sicrhau dros £1 miliwn i ariannu prosiectau yn yr ardal.

Hefyd mae Cynllun Cynefin Y Drenewydd a Llanllwchaiarn wedi nodi (a thystiolaethu) blaenoriaethau’r gymuned ar gyfer cynhyrchu Cynllun Datblygu Lleol y dyfodol. I ni mae hwn yn gam cyntaf i greu cylch adborth cadarnhaol a all gyflenwi creu lleoedd yn wych mewn cynllunio.

placemaking_Guide_Digital_WEL_v3

 

Rhianydd Jenkins​, Cyfarwyddwr Datblygu ac Adfywio, RHA.

Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf buom yn paratoi a chynllunio, gan gwestiynu ein hunain o ddifrif am sut y gallwn helpu i arwain wrth adfywio tref Tonypandy. Wedi’i disgrifio’n flaenorol fel ‘Stryd Fawr Waethaf Prydain’, rydym bob amser wedi bod â phresenoldeb yn y dref gyda’n swyddfa yn agos iawn at y brif stryd siopa. Teimlem gysylltiad gwirioneddol gyda’r gymuned a gwyddem fod yn rhaid i ni chwarae ein rhan fel sefydliad angor yn Nhonypandy i lywio dyfodol y dref, a gweithio gyda’r gymuned leol i adfer yr hyn a fu’n dref farchnad brysur.

Er y sylw negyddol yn y wasg, mae pethau cadarnhaol i’w gweld gyda busnesau newydd yn agor a’r nifer sy’n bresennol ar y stryd fawr yn cynyddu ar ôl ei dadbedestraneiddio. Teimlwn fod pethau’n bendant yn gwella.

Rydym wedi dewis dull gweithredu 360 gradd i sicrhau fod ein cynlluniau adfywio yn mynd i’r afael â’r heriau cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol sy’n amlwg yn y dref heddiw. Bydd ein cynlluniau yn gweld y buddsoddiad mwyaf yn y dref ers degawdau, gyda dyhead y bydd ein gwaith a phartneriaethau yn gatalydd i ddatgloi potensial Tonypandy gan greu lle y gall cenedlaethau’r dyfodol fod yn falch ohono.

Ynghyd â phrosiectau cyfalaf graddfa fawr, gweithiwn gyda’r gymuned breswyl a busnesau i sicrhau y gallwn gynnig gofodau y mae ein cymuned eu hangen, ar gyfer cysylltiad cymdeithasol, hyfforddiant, cynyddu sgiliau ac amrywiaeth o wasanaethau eraill fydd yn helpu i fynd i’r afael ag ynysigrwydd cymdeithasol, tlodi pwy a helpu cyfeirio ein tenantiaid a’r gymuned ehangach i rwydwaith cymorth ehangach.

Enghraifft wych o sut y cyflawnwn hyn yw drwy ailwampio ein hen swyddfa, a fu’n wag ers peth amser, i greu ‘Y Sied Fach’. Gan fod ar y brif stryd siopa yn Nhonypandy rydym wedi gweithio gydag amrywiaeth o bartneriaid a defnyddio cymalau budd cymunedol mewn contractau caffael ehangach i ailwampio ein hen ofod a chreu gofod bywiog a hygyrch i’r gymuned.

Sbardun allweddol i ni wrth gyflenwi’r prosiect oedd sicrhau fod hyfforddiant a chynyddu sgiliau yn rhan sylfaenol o’r prosiect ac er mwyn cyflawni hyn fe wnaethom weithio gyda Black Sheep (rhan o Grŵp Hyfforddiant ARC) i gynnig y cyfleoedd hyn. Mae prosiect Black Sheep yn cefnogi pobl ifanc i ddysgu sgiliau ar gyfer gwaith mewn adeiladu. Maent wedi gwneud defnydd da yn y Sied Fach o’r hyn y gwnaethant ddysgu drwy adfer a chreu wal bren hardd yn ogystal â siarad gyda dylunwyr ar sut ofod ddylai fod ar y gofod. Mae 38 o bobl ifanc o Maes Gwyn ac Ysgol Gymuned Ferndale wedi gweithio ar y Sied Fach ac mae’r bobl ifanc wych hyn i gyd wedi cwblhau Lefel 1 mewn Iechyd a Diogelwch mewn Adeiladu, Lefel 1 mewn Ymwybyddiaeth o Asbestos a Lefel 2 mewn Codi a Chario. Llwyddiant gwirioneddol i RHA Cymru yn nhermau darparu llawer mwy nag ‘adeilad’, ond creu lle ar gyfer pobl yn ein cymunedau, gyda phobl o’n cymuned leol. Dyna’r gwahaniaeth gyda’n dull gweithredu, sef ymgysylltu ac ymgyfraniad sydd yn ychwanegol at unrhyw brosiect neu waith cyfalaf.

Daw’r Sied Fach yn gartref i Grub Hub, ein prosiect parseli bwyd, yn ogystal â chynnig cynllun rhewgell gymunedol, cymorth sgiliau digidol, Cafe Atgyweirio a’n sesiynau iechyd a llesiant, fydd ar gael i denantiaid a’r gymuned pan agorant yng ngwanwyn 2022.

Laura Cotton, Cyfoeth Naturiol Cymru

Sut ydych chi’n ‘creu lleoedd’ o fewn prosiect lliniaru llifogydd?

Gall cynlluniau llifogydd ymestyn dros ardaloedd eang; yn aml iawn yn cyd-blethu gyda mannau cyhoeddus sy’n cael eu defnyddio gan lawer o bobl. Gobeithio mai anaml iawn y byddai angen defnyddio’r elfen ddiogelu rhag llifogydd, ond mae’r strwythurau sy’n cael eu hadeiladu yn le parhaol i’r gymuned yn ystod eu bywydau o ddydd i ddydd. Gallai ystyried creu lle wrth osod amcanion helpu i adeiladu cynlluniau llifogydd mwy llwyddiannus, a gwella’r amgylchedd lleol.

Ers cwblhau’r prosiect hwn, mae cymuned Crindau yng Nghasnewydd bellach yn fwy diogel rhag llifogydd. Mae dros chwe chan eiddo wedi lleihau eu perygl o lifogydd o ganlyniad i 2.6km o waliau llifogydd ac argloddiau newydd. Bydd  yr ystyriaeth a roddwyd i wrthsefyll newid yn yr hinsawdd a chynnydd yn lefel y môr wrth ddylunio’r gwaith yn sicrhau y bydd y buddion o ran perygl llifogydd yn parhau am 100 mlynedd arall.

Mae’r erthygl ganlynol yn rhoi eglurhad byr o rai o’r buddion y tu hwnt i’r cylch gwaith llifogydd – gan gefnogi amcanion ehangach o ran amcanion llesiant, yr amgylchedd a chynaliadwyedd.

Dylunio’r Tirlun a Chreu lle

Roedd angen i’r prosiect amddiffyn rhag llifogydd, ond roedd ein gweledigaeth i wella ardal ddifreintiedig i greu gwell lle i bobl yr un mor bwysig. Roedd penodi cynghorwyr amgylcheddol a phenseiri tirwedd yn gynnar yn y broses yn hanfodol er mwyn sicrhau llwyddiant – i helpu siapio amcanion a dyluniad y prosiect.

Cafodd clwb gweithwyr gwag ei ddymchwel, gan ganiatáu i ran o’r safle gael ei droi’n ardal amwynder yn cynnwys planhigion lliwgar a nodweddion chwarae anffurfiol. Cafodd ardaloedd anniogel eu gwella trwy ddylunio, megis gwaredu hen garejys, bloc toiledau nad oedd mewn defnydd a dymchwel dau adeilad diwydiannol a oedd yn dirywio – gan ddarparu mwy o olau a mwy o ymdeimlad o le. Cafodd llawer o wastraff wedi’i halogi ei symud oddi yno. Cafodd ardaloedd a oedd yn denu tipio anghyfreithlon a defnyddwyr cyffuriau eu haddasu fel y byddai’r gymuned yn teimlo’n fwy diogel. Er enghraifft, cafodd ardal o dan yr heol ei gwneud yn fwy ‘cyfeillgar’ trwy dynnu waliau, ail-dirlunio a darparu colofnau golau newydd. Cafodd ardal chwarae i blant ei wneud yn fwy diogel trwy osod ffens i’w diogelu rhag yr afon a chafodd matiau diogelwch o amgylch offer chwarae eu huwchraddio.

Roedd nodweddion eraill yn darparu cyswllt mwy diogel i bobl a oedd yn cerdded rhwng y gymuned, Parc Shaftsbury a’r Ddinas. Fe wnaethom ni wella nifer o lwybrau beicio a llwybrau cerdded a chreu rhai newydd.

Ystyriwyd sut y byddai’r amddiffynfeydd llifogydd yn adlewyrchu eu lleoliad. Felly mae’r gorffeniad yn amrywio o ddur yn y lleoliadau mwy diwydiannol, i gerrig a brics o wahanol fathau a lliwiau mewn ardaloedd mwy cyhoeddus, a oedd yn cyd-fynd gyda’r gwaith brics presennol ar eiddo. Creodd hyn orffeniad trefol o ansawdd uchel mewn ardaloedd a oedd wedi’u hanwybyddu yn y gorffennol. Cafodd y giatiau ym Mharc Shaftsbury eu newid am giatiau gyda dyluniad pwrpasol wedi’i greu’n lleol, a chafodd hen reiliau Fictoraidd eu hail osod.

Amwynder

Fe wnaethon ni integreiddio mesurau i wella mynediad ac ansawdd mannau gwyrdd. Roedd plannu coed, bylbiau a blodau gwyllt yn ychwanegu fflach o liw, diddordeb a buddion o ran bioamrywiaeth.

Mae’r amddiffynfa llifogydd o amgylch Parc Shaftsbury bellach yn cynnwys eisteddle integredig ar ffurf amffitheatr gan ddarparu golygfan yn edrych dros gaeau chwarae, sy’n eu gwneud yn amlbwrpas.

Gobeithiwn ddarparu gwelliannau i ardal arall o Gasnewydd yn ystod ein gwaith llifogydd yn Llyswyry y flwyddyn nesaf ac mewn cymunedau eraill ledled Cymru.

(Uchod) Y llwybr wedi’i wella ar hyd brig yr amddiffynfa llifogydd trwy Barc Shaftsbury

Mae’r llun uchod yn dangos un o gamau dylunio’r prosiect. Canfuwyd fod y gwaith brics ar stryd Pugsley yn nodwedd a fyddai’n gallu cael ei ailadrodd yn nyluniad yr amddiffynfa llifogydd. Mae’r ail lun yn dangos y wal wedi’i gwblhau cyn y gwaith tirlunio.

(Uchod) Eisteddle ar ffurf amffitheatr wedi cael ei integreiddio i’r amddiffynfa llifogydd.

 

Petranka Malcheva a Marie Brosseau-Navarro, Swyddfa Cenedlaethau’r Dyfodol

Mae’r don o newid yn yr hinsawdd arnom, a dim ond ychydig flynyddoedd sydd gennym i amddiffyn cenedlaethau’r dyfodol rhag ei ​​ganlyniadau trychinebus. Fel y genhedlaeth ddiwethaf sydd â’r gallu i weithredu i atal effeithiau gwaethaf newid yn yr hinsawdd, mae gennym gyfrifoldeb i ddefnyddio pob teclyn sydd ar gael i ni er mwyn sicrhau y gall ein plant a’n hwyrion dyfu i fyny mewn byd gweithredol, gwyrdd a bioamrywiol sy’n galluogi pawb i gyflawni eu potensial llawn.

Mae gan gynllunio defnydd tir ran bwysig i’w chwarae yma. Mae ein hamgylchedd adeiledig wedi’i gysylltu’n uniongyrchol â’n hamgylchedd naturiol. Os caiff ei wneud heb ofal am dueddiadau ac effeithiau tymor hir gall cynllunio gynyddu gwendidau fel dod i gysylltiad â llifogydd. Ond gall hefyd, os caiff ei wneud yn iawn, fod yn offeryn hynod bwerus i adeiladu gwytnwch yn yr hinsawdd ac i gyflawni’r weledigaeth uchelgeisiol a nodir yn Neddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol.

Byddai gosod bioamrywiaeth, cynaliadwyedd a chreu lleoedd wrth wraidd pob penderfyniad cynllunio a wnawn yng Nghymru, yn naturiol yn effeithio ar newid cadarnhaol mewn llawer o feysydd eraill fel defnydd tir, seilwaith, trafnidiaeth, tai, iechyd y cyhoedd a chydraddoldeb fel sy’n ofynnol gan y ddeddfwriaeth arloesol ar gyfer lles cenedlaethau’r dyfodol yng Nghymru.

Mae cenedlaethau’r dyfodol angen i ni fod yn cynllunio ar gyfer lleoedd sy’n ceisio atal newid yn yr hinsawdd a’i effeithiau, helpu i adfer sefydlogrwydd a chynyddu gwytnwch ein hecosystemau.

Mae cynllunio lleoedd mewn ffordd sy’n cadw mannau agored a safleoedd maes glas, yn ymgorffori seilwaith gwyrdd (yn enwedig mewn parthau trefol), ac yn annog plannu coed yn gallu lleihau gwendidau a chynyddu gwytnwch. Gall dulliau o’r fath hefyd helpu i ddatgloi buddion lluosog fel gwell ansawdd aer, cynnydd mewn sgiliau gwyrdd lleol sy’n addas ar gyfer economi sero net, a fyddai’n galluogi pobl ifanc i aros yn eu cymunedau, ynghyd â sicrhau mynediad cyfartal i natur a man gwyrdd i bawb, gyda hyn yn cyfrannu at sawl nod llesiant.

Trwy gefnogi uchelgeisiau ar gyfer mwy o blannu coed, fel Coedwig Genedlaethol Cymru, gall cynllunio gynyddu gallu’r sector tir i weithredu fel sinc carbon a chael gwared ar allyriadau o’r atmosffer, lleihau’r risg o lifogydd a helpu i adfer cynefinoedd naturiol rhywogaethau brodorol Cymru. Bydd hyn hefyd yn cynnig cyfleoedd i’n heconomi a’r newid i sgiliau gwyrdd ac economi ddi-garbon net gwyrdd sydd ei angen arnom.

Mae hyn yn rhywbeth y dylid ei wneud gyda phobl. Mae’n hanfodol bod cymunedau’n cael eu cludo i’r siwrneiau hyn a bod eu gwybodaeth a’u harbenigedd yn cael eu defnyddio i gydweithredu a chyd-ddylunio atebion gwytnwch hinsawdd ar gyfer y lleoedd maen nhw’n byw ynddynt.

Mae’r cyfleoedd i weithredu yn niferus a’r allwedd i lwyddiant yw achub ar y cyfleoedd hyn a’u cynyddu ar frys, neu rydym yn peryglu yfory lle mae cenedlaethau’r dyfodol yn gorfod cario bagiau tywod ac adeiladu eu badau achub eu hunain i achub eu hunain rhag ein diffyg gweithredu heddiw.

 

 

 

Ym mis Hydref 2021, cynhaliodd Comisiwn Dylunio Cymru a Chymdeithas Frenhinol Penseiri yng Nghymru (RSAW) ddigwyddiad ar y cyd o’r enw ‘Newid yn yr hinsawdd a’r llwybrau i sero net’. Siaradodd tri o aelodau Panel Adolygu Dylunio DCFW yn y digwyddiad – Ashley Bateson, Lynne Sullivan a Simon Richards,

Mae Ashley Bateson yn Bartner ac yn Bennaeth Cynaliadwyedd yn Hoare Lea. Mae Ashley yn gweithio gyda chleientiaid a phenseiri i wella effeithlonrwydd ynni a chyflawni amcanion cynaliadwyedd ehangach. Mae Ashley yn cyfrannu fel arbenigwr at nifer o sefydliadau ac ymchwil ac adolygiadau’r llywodraeth, mae’n aelod gweithgar o UKGBC ac yn aelod o banel adolygu dylunio Comisiwn Dylunio Cymru.

Mae Lynne Sullivan OBE yn bensaer yn LSA Studio. Thema gyson sydd wedi bod yng ngwaith Lynne yw cynaliadwyedd yr amgylchedd adeiledig, drwy’r adeiladau a’r lleoedd y mae wedi’u cynllunio a’u cyflawni, a thrwy rolau ymchwil a chynghori. Mae Lynne yn Athro Gwadd ac yn ymgynghorydd dylunio, gan gynnwys fel Cynghorydd Dylunio ar gyfer Cystadlaethau RIBA ac arbenigwr ar y Cyngor Dylunio. Mae Lynne yn awdur ac yn gadeirydd prosiectau ymchwil ac adolygu polisi ar gyfer llywodraethau’r DU ac eraill. Mae’n aelod o Fwrdd Ymddiriedolaeth Passivhaus a Bwrdd Adeiladu Gwyrdd y Cyngor Arweinyddiaeth Adeiladu (CLC), Cadeirydd y Gynghrair Cartrefi Da ac mae’n aelod o banel Adolygu Dylunio Comisiwn Dylunio Cymru.

Simon Richards yw Cyfarwyddwr Gwreiddiol Land Studio. Mae wedi treulio dros bymtheng mlynedd yn arwain timau dylunio a phrosiectau ar amrywiaeth o safleoedd ledled y DU ac yn rhyngwladol. Mae hefyd yn banelydd ac yn Gyd-gadeirydd Comisiwn Dylunio Cymru ac yn banelydd ar gyfer panel adolygu dylunio Dinas Caer.

Yn yr erthygl hon maent yn ailedrych ar rai o’r themâu allweddol a godwyd yn y digwyddiad.

 

Ashley Bateson:

Bydd newid yn yr hinsawdd yn effeithio ar yr amgylchedd adeiledig mewn sawl ffordd. Rydym eisoes wedi gweld tueddiadau sylweddol yn ystod y deng mlynedd diwethaf: tonnau gwres, digwyddiadau tywydd mwy eithafol, stormydd a llifogydd. Ac eto, nid yw ein ffordd o gynllunio a dylunio adeiladau wedi newid llawer. Nid yw blaenoriaethau pensaernïol, dulliau peirianneg a safonau adeiladu wedi newid yn ystod y cyfnod hwn, nac yn wir ers degawdau, er gwaethaf y wyddoniaeth sydd wedi’i chyhoeddi ar ganlyniadau cynhesu byd-eang. Mae angen i ni ystyried gwrthsefyll newid yn yr hinsawdd fel rhan sylfaenol o’r ffordd yr ydym yn cynllunio ac yn dylunio, er mwyn cyfyngu ar yr effeithiau niweidiol ar eiddo, pobl a seilwaith.

Wrth gynllunio adeiladau newydd dylid cyfyngu ar risg gorboethi. Gall mesurau fel dylunio ffenestri gwydr wedi’u ffurfweddu’n briodol (gyda chyfyngiadau ar wydredd uchder llawn), gan ddarparu ffenestri mwy agored sy’n caniatáu llwyrawyru a chysgodi, lle y bo’n briodol, osgoi amodau gorboethi. Dylai amgylcheddau allanol gynnwys atebion sy’n seiliedig ar natur i ficrohinsoddau cymedrol, amsugno glawiad a chreu amodau oeri yn yr haf.

Nid yw llawer o’r technegau hyn yn newydd ac maent wedi’u hen gydnabod mewn pensaernïaeth draddodiadol. Er ein bod yn gwybod y rhagwelir y bydd y tymheredd yn codi, gwelwn gartrefi, ysgolion a swyddfeydd newydd heb ffyrdd digonol o gyfyngu ar ynni haul neu sicrhau awyru digonol. Mewn rhai achosion, mae’n anodd goddef yr amodau, ac mae’r adeiladau hyn yn mynd yn anodd byw ynddyn nhw. Mae rhai awdurdodau lleol yn mynnu bod dyluniadau’n cael eu llywio gan fodelu deinamig thermol ac yn disgwyl asesiadau o risg gorboethi, ond nid oes gan y rhan fwyaf o awdurdodau cynllunio bolisi ar gyfer hyn, felly mae dyluniadau nad ydynt yn gallu gwrthsefyll newid yn yr hinsawdd yn cael eu datblygu heb adolygiadau priodol.

Os ydym am sicrhau bod gwrthsefyll newid yn yr hinsawdd yn flaenoriaeth wrth gynllunio a dylunio, gallwn ddarparu ansawdd bywyd gwell i breswylwyr, lleihau costau trwsio difrod a lleihau’r angen am fesurau lliniaru drutach yn ddiweddarach. Yn rhyngwladol, nid yw’n brofiad newydd. Mae’n gyfle gwych i weld sut mae gwledydd eraill yn delio â hafau poethach a gaeafau gwlypach a dysgu gwersi dylunio ganddynt.

 

Lynne Sullivan:

Yn dilyn COP26 ym mis Tachwedd 2021, rhaid i hyd yn oed y DU – sy’n arwain y byd gyda’i gostyngiad o 78% mewn allyriadau carbon erbyn uchelgeisiau 2035,  – ailystyried a chryfhau’r polisïau sydd eu hangen i gyrraedd targedau y cytunwyd arnynt ym Mharis 2015. Ar gyfer y sector amgylchedd adeiledig, sy’n gyfrifol am 40% o’n carbon, mae hyn yn golygu newid radical.

Mae rôl ein sector o ran creu lleoedd yn allweddol i gysylltu’r amrywiaeth o strategaethau sydd eu hangen i ymateb i’r her hon. Er enghraifft, os byddwch yn dadansoddi ôl troed carbon ar sail leol/ranbarthol, trafnidiaeth yw’r gyfran fwyaf bob amser, felly rhaid i ddylunwyr gymell lleihau allyriadau trafnidiaeth yn ôl lleoliad, amwynder a dewisiadau cysylltedd.

Rhaid i ddyluniad adeiladau fod yn gyfannol: mae rhagweld ôl troed carbon adeiladau yn gywir dros eu hoes yn gofyn am ail-feddwl diwylliannol i’n diwydiant, gan ffafrio ailddefnyddio strwythurau a deunyddiau presennol yn gynaliadwy, yn ogystal â lleihau’r galw am ynni i lefel sy’n gyson â’n hymrwymiadau ym Mharis, a sicrhau bod perfformiad o ran defnydd yn cyfateb i’r hyn a ragfynegwyd.  Amcangyfrifir bod 40% o gartrefi presennol y DU yn gorboethi ac, mewn hinsawdd sy’n cynhesu, mae cysgodi a’r gallu i leihau tymheredd gormodol yn agwedd hanfodol ar ddylunio adeiladau ond mae hefyd yn galw am ddylunio mannau cyhoeddus a strydoedd i liniaru tymheredd uchel ac effeithiau iechyd niweidiol.

Profwyd bod mannau gwyrdd wedi’u dylunio’n dda yn lleihau tymheredd amgylchynol yn ogystal â sicrhau manteision iechyd a phosibiliadau cymdeithasu. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i blannu 86 miliwn yn fwy o goed yng Nghymru, ac ym mis Rhagfyr 2021 cyhoeddodd y bydd gan bob cartref yng Nghymru goeden i’w phlannu, naill ai gartref neu yn eu cymuned.  Gall dylunwyr ddefnyddio’r mentrau hyn i lunio gweledigaeth flaengar ar gyfer datblygiadau amgylchedd adeiledig, i wella a chreu lleoedd sy’n ddeniadol, yn therapiwtig ac yn gallu gwrthsefyll y newid yn yr hinsawdd.

Technoleg yw ein cyfaill yn yr ymdrech hon: mae seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus o’r radd flaenaf sy’n sicrhau teithio gwyrdd a mynediad cynhwysol o bwys allweddol, ac mae seilwaith preifat ac a  rennir, annibynnol, yn ôl y galw bellach yn cael ei dreialu yn y DU.  Mae pasbortau Adeiladu Digidol yn cael eu cyflwyno fel rhan o Raglen Ôl-ffitio er mwyn Optimeiddio Llywodraeth Cymru, gan baratoi’r ffordd i bob adeilad newydd a phresennol gael ‘gefeilliad’ digidol i olrhain deunyddiau, cynnal a chadw a pherfformiad, gan gynnig rhyngwyneb ‘ap’ digidol i bob defnyddiwr adeilad sy’n eu galluogi i olrhain ansawdd aer a data ynni – tystiolaeth amser real o ganlyniadau dylunio!

 

Simon Richards:

Mae ailgysylltu pobl â natur yn hanfodol er mwyn mynd i’r afael ag effaith cynhesu byd-eang.

Ers dechrau’r Chwyldro Diwydiannol a’r broses raddol o drefoli’r amgylchedd naturiol, rydym wedi tyfu fwyfwy ar wahân i natur. Yn anffodus, mae gan ormod o lawer ohonom ddiffyg neu brinder dealltwriaeth o’r prosesau a’r cylchoedd naturiol sydd o’n cwmpas. Mae wedi arwain at ddiffyg gofal peryglus a dealltwriaeth i fynd i’r afael â’r problemau yr ydym wedi’u creu. Ers gormod o amser, rydym wedi bod yn gweithio yn erbyn natur yn hytrach nag ag ef.

Felly, beth allwn ni ei wneud i fynd i’r afael ag ymwybyddiaeth o newid hinsawdd yn y gymdeithas heddiw a sut y dylai tirweddau’r dyfodol edrych?

Os byddwn yn ailgysylltu â phroses naturiol, credaf y byddwn yn gwella bioamrywiaeth, yn lleihau perygl llifogydd, yn dal a storio carbon, ac yn creu tirwedd cynhyrchu-bwyd sy’n gallu dygymod yn well â newid hinsawdd. Fel dylunwyr, dylem geisio ymgorffori natur yn ein dyluniadau, p’un a ydym yn dylunio tirwedd ar gyfer ysgol, stryd breswyl, neu’n ail-ddehongli eiddo’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol.

Mae’r cylch dŵr yn elfen allweddol o’n tirweddau y mae angen mynd i’r afael â hi a’i hintegreiddio’n llawn yn ein hamgylchedd adeiledig. Mae gwella cyrsiau dŵr ac adfer cyrsiau dŵr wedi eu sianelu i fod yn rhai agored yn rhan annatod o gynefinoedd iach a natur weladwy.

Mae ailsefydlu arferion rheoli dŵr hynafol drwy erddi glaw, rheoli coetiroedd ac, yn hollbwysig, lleoliad datblygiadau newydd yn helpu i greu amgylchedd naturiol sy’n gallu dygymod â newid hinsawdd gan ddangos i bobl werth cadarnhaol dŵr yn ein tirweddau.

Fel dylunwyr, gallem ddechrau fanylu ynghylch rhywfaint o blanhigion egsotig. Mae’r planhigion hyn yn hyblyg iawn ac yn dda am ymateb i amgylcheddau anarferol yn gyflymach na’n planhigion brodorol.

Mae’n bwysig ein bod ni’n yn mynd ati’n ofalus i ddewis deunyddiau moesegol ac amgylcheddol sensitif gydag ôl troed carbon isel. Dylem hefyd ystyried cyfrifo, lleihau a gwrthbwyso ein carbon mewn ffordd ystyrlon a hirdymor.

Mae iechyd ein priddoedd wedi bod yn elfen sydd wedi’i hanghofio ers tro byd yn ein tirweddau, ond mae’n rhan annatod o adsefydlu’r amgylchedd naturiol yn llwyddiannus a dal a storio carbon yn well.

Dylai natur fod wrth wraidd ymarfer. Os ydym yn galluogi pobl i gael gwell dealltwriaeth o bwysigrwydd natur, yna mae gennym fwy o siawns o fynd i’r afael yn llwyddiannus â heriau’r newid yn ein hinsawdd.

 

 

 

 

Hana Rowlands, Edenstone Homes

 

Siarter Creu Lleoedd Cymru

Rydw i’n myfyriwr pensaerniïaeth rhan 1, yn gweithio gyda ‘Edenstone Homes’ o fewn y tïm dylunio. Cefais yr her i ail-ddylunio rhan o’n cynllun yn Orb Drive, Casnewydd sydd gyda cais ‘reserved matters’ am 100 o gartrefi.

Y siarter ‘Creu Lleoedd Cymru’ a’r ‘Canllaw Gwneud Lle’ oedd y man cychwyn.

Wrth fynd trwy’r camau cynllunio, aethom ati i ddylunio hunaniaeth i’r rhan yma o’r safle gyda ymdeimlad o le. Wrth ddilyn y camau o’r canllaw, roedd hi’n bwysig ein bod yn cynnwys lle i weithgareddau cymdeithasol a lle agored diogel gan hyrwyddo teimlad o gymuned.

Y canlyniad yw lle agored yng nghanol y safle sy’n cynnwys man chwarae anffurfiol i’r gymuned yn ogystal a lle i weithgareddau cymdeithasol. Mae’r tai o amgylch yn edrych dros yr ardal cymunedol ac yn darparu gwyliadwriaeth naturiol i ddiogeli’r ardal. Mae’r golygfeydd allweddol yn cynnwys elwedd cryf o dirlunio ac adeiladau nodweddiadol yn ogystal a llwybrau i gysylltu a gwella hygyrchedd yr ardal.

Rydym hefyd yn defnyddio’r cynllun i ddechrau datblygu ein cartrefi di-garbon gyda ‘Sero Homes.’ Mae hyn yn gam bwysig i allu cyrraedd ein huchelgais o fod yn fusnes di-garbon erbyn 2025.

Marianne Mannello, Chwarae Cymru

 

Siarter Creu Lleoedd a chwarae

 

Mae chwarae’n ganolog i iechyd a lles plant. Mae’n un o agweddau pwysicaf eu bywydau. Ond, maent yn cyfeirio at rwystrau:

• ceir wedi parcio a thrwch a chyflymder traffig
• ofn pobl ddieithr
• agweddau ac amgylcheddau digroeso.

Mae’r Canllaw Creu Lleoedd yn trafod sut all trefnu strydoedd chwarae ddod â phobl ynghyd ac adfywio mannau cyhoeddus sy’n bodoli eisoes.

Mae Chwarae Cymru’n cefnogi mentrau sy’n adennill cymdogaethau ar gyfer chwarae. Mae chwarae’r tu allan yn dda ar gyfer plant a chymdogaethau. Gweithiodd Chwarae Cymru gyda thri Chyngor Cymreig – Bro Morgannwg, Merthyr Tudful a Chasnewydd – i beilota chwarae stryd, gan wneud strydoedd a chymunedau’n fannau mwy chwarae-gyfeillgar.

Meddai Sally Hughes, mam ac un o’r trigolion lleol:

“Mae dau reswm pam oeddem am ddod â stryd chwarae i’n cymdogaeth. Yn gyntaf, oherwydd pa mor beryglus yw’r ffordd y tu allan i’r tŷ. Mae cael ennyd i fod yn dawel eich meddwl a gwybod bod ein plant yn ddiogel i fod allan ble maen nhw’n byw yn gam tuag at ddyfodol yr hoffem ei weld.

Y peth arall yw creu cymuned, cael ymdeimlad o berthyn i’r ardal ble rydym yn byw a’r bobl yr ydym yn byw agosaf atynt.

Fe chwaraeodd ein mab gyda phlant lleol eraill na fyddai wedi cael cyfle i gwrdd â nhw fel arall. Roedd o mor hapus i fod yn rhydd i redeg a mynd ar ei feic. Fe wnaethom hefyd hudo natur chwareus plant lleol yn eu harddegau, wnaeth fwynhau’r swigod sebon anferth. Roedd yn gyfnod wnaeth gwmpasu’r cenedlaethau – roeddem rhwng 1 a dros 70 oed. Fe wnaethom wir ddod a phobl at ei gilydd!”

 

Kate Richards, Land Studio.

 

HUNANIAETH

Tra bod pob un o chwe egwyddor y siarter yn bwysig yn y gwaith yr ydym yn ei wneud, “hunaniaeth” yw’r un sydd wedi atseinio gyda ni drwy gydol y broses gynllunio ar brosiect y gwnaethom ei gychwyn y llynedd.  Mae Amlosgfa Powys wedi’i chynnig fel amlosgfa, tir claddu naturiol, a gardd goffa wedi’i gosod yn nhirwedd bugeiliol wrth ymyl Caersws, i’r gorllewin o’r Drenewydd yng Nghanolbarth Cymru.

Dechreuodd ein triniaeth o’r cynllun gyda dadansoddiad o gyd-destun ehangach y safle, a oedd yn cynnwys agweddau hanesyddol a daearegol fel ei gilydd.  Gweithredodd basn Caersws (cydlifiad pedair afon i mewn i Ddyffryn Hafren) hefyd fel ffin ar gyfer teyrnasoedd hanesyddol a phrif goridor ar gyfer cyfathrebu.  Yna, gwnaethom astudio’r golygfeydd allan o’r safle ac i mewn i’r safle, gan nodi nodweddion daearegol a naturiol yn y dirwedd sy’n ffurfio cymeriad y lle.

Gwnaeth yr haen nesaf o ddadansoddiad ganolbwyntio ar ddefnydd y safle yn y dyfodol drwy edrych yn ôl drwy hanes claddu ac amlosgi, a diffinio beth all cofio ei olygu, yng nghyd-destun tirwedd.  Gwnaethom nodi tair elfen (pobl, tirwedd a diwylliant), ac yn dilyn hynny, gwnaethom ddiffinio cyfres o ‘atgofion’ sy’n benodol i Bowys a allai hefyd gyfrannu tuag y synnwyr o le yn ein cynnig.

Roedd cynllunio mannau, llwybrau a pherthnasedd i gyd yn cael eu harwain gan y ddau faes hyn o ddadansoddi, a chredwn fod yr uwchgynllun a ddaw o ganlyniad i hyn yn gynrychiolaeth gref o hanes naturiol a diwylliannol y dirwedd.  Gobeithiwn y bydd yr hunaniaeth wydn hon yn creu lle coffa gwirioneddol unigryw ar gyfer pobl Powys.

 

EDP a Chyngor Abertawe

 

Caeau Bryngwyn – Pentref Gardd, Abertawe

 

Disgrifiad o’r Prosiect

Ymagwedd gydweithredol enghreifftiol tuag at ‘creu-llefydd’ gan arwain at uwch-gynllun a chais materion neilltuedig ar gyfer dyraniad estyniad trefol strategol yn Abertawe gan gynnwys 720 o gartrefi.

(Cafodd y cais gymeradwyaeth unfrydol gan y Pwyllgor Cynllunio ar 2 Gorffennaf 2021).

Cydweithrediad Covid – Buddugoliaeth Rithwir?

Sut mae llwyddiant yn edrych pan fydd timau datblygu ac awdurdodau lleol yn cofleidio trwy gweithdai ac ymgysylltu rhithwir?

Pan ddaeth ‘Persimmon Homes’ at EDP i weithredu fel cynghorydd ‘creu-llefydd, ychydig a wyddem bryd hynny y byddai’r rôl a’r cwmpas yn ehangu i gwmpasu 2020 ac i mewn i 2021 ond y byddai’n cael ei wneud yn ystod pandemig byd-eang, cyfnod lle bydd ein ffordd o fyw a gweithio yn newid yn sylfaenol. Mae ‘Coronavirus’ wedi ein gorfodi i newid ein dull i sicrhau y gallem ymgysylltu a chydweithio rhwng yr holl bartïon. Fe wnaethom sefydlu proses i gydweithredu i gyflawni’r amcanion ‘creu-llefydd’ trwy gyfres o weithdai rhithwir.

Roedd y ffordd ‘newydd’ hon o gwrdd â syniadau gweithdy yn teimlo’n llawer mwy democrataidd, gyda phawb wedi’u trefnu ar y sgrin fel unigolion yn hytrach na ‘ni a nhw’ gyda llinellau brwydr drosiadol wedi’u tynnu ar draws bwrdd oddi wrth ein gilydd.

 

Cynghorydd Gwneud Lle a Chynllunio Strategol – Cyngor Dinas Abertawe

‘Mae’r broses drafod rhwng ymgeisydd a’r Awdurdod Cynllunio Lleol, a gynhaliwyd i raddau helaeth yn ystod cyfyngiadau COVID-19, wedi bod yn ymarfer cydweithredol a chreadigol a wellodd y cynllun yn sylweddol fel y cynigiwyd yn wreiddiol yn y cais Materion Wrth Gefn cychwynnol.’

‘Mewn gwirionedd, ystyrir bod y broses a ddilynir yn esiampl bosibl o’r dull ‘creu-llefydd’ ar gyfer datblygiadau preswyl. O ystyried y cynlluniau a’r wybodaeth a gyflwynwyd, mae cyfle sylweddol i Gaeau Bryngwyn, Pentref Gardd ddod yn lle cysylltiedig, yn lle gwyrdd, yn lle nodedig ac o bosibl yn esiampl o wneud lleoedd gwyrdd dan arweiniad seilwaith gan adeiladwr tai torfol.’

Dyfyniad gan: Adroddiad Pwyllgor Cynghorydd Cynllunio Lle a Chynllunio Strategol – Cyngor Dinas Abertawe

Dan Benham, Benham Architects

Mae Pafiliwn y Grange yn ymgorffori chwe gwerth creu lleoedd trwy ymgysylltu â’r gymuned ar bob cam o’r broses ddylunio ac adeiladu. Mae hyn yn caniatáu inni annog eu hangerdd, egni, amrywiaeth a diwylliannau i yrru dyluniad a chreu’r lle hwn i ddylunio gofod y gallant ei alw’n ‘gartref’.

Mae’r Pafiliwn bellach Canolbwynt ar gyfer casglu yn gymunedol, gan annog y gofod i addasu i’w gymuned Grangetown fywiog a chreadigol. Ym mis Tachwedd 2017, ceisiodd y bartneriaeth ymestyn a ffurfioli bwrdd y prosiect a chreu Grange Pavilion, sefydliad newydd i gymryd cyfrifoldeb perchnogaeth a rheolaeth am yr adeilad a’r tiroedd. Mae’r bwrdd yn cynnwys 18 unigolyn, gydag o leiaf 60% o drigolion Grangetown.

Dros y tair blynedd diwethaf, mae Pafiliwn Grange wedi dod â mwy na 3,000 o drigolion ynghyd, cafodd ei ddefnyddio gan dros 100 o randdeiliaid, a lansio 150 o fentrau dan arweiniad y gymuned mewn ymateb i syniadau a gynhyrchwyd yn lleol, gan arwain at dros 1,000 o sesiynau / gweithgareddau ar y safle.

Gan ei fod yn ofod sy’n cael ei greu gan y bobl ac i’r bobl, mae’r Pafiliwn yn tyfu ac yn addasu’n gyson. Mae’n ymgorffori ei hun yn y parth cyhoeddus, trwy ei leoliad, ei raglen a’i ddyluniad tryloyw – croesawgar. Mae’r Pafiliwn yn dechrau mowldio i mewn i graidd canolog ar gyfer y gymuned, lle diogel, man ymgynnull, man cymdeithasol, canolbwynt addysgol, ond mae’r ffurf derfynol yn amhenodol ac nid yw wedi’i chynllunio ymlaen llaw. Bydd yn newid, tyfu ac esblygu gyda’r gymuned.

Tîm Grange Pavillion sy’n dweud wrthym y stori creu lleoedd y tu ôl i’w datblygiad yn Grangetown, Caerdydd

Lleoliad:                               Pafiliwn Grange, Gerddi Grange, Grangetown, Caerdydd

Awdurdod Lleol:               Cyngor Caerdydd

Cleient:                                                 Sefydliad Corfforedig Elusennol (CIO) Pafiliwn Grange

Tîm dylunio:                       Dan Benham Architect a Grŵp IBI, gydag Ysgol Pensaernïaeth Cymru, Prifysgol Caerdydd; The Urbanists; Holloway Partnership; Mann Williams; Mott Macdonald; BECT Construction

Dyddiad cwblhau:            Hydref 2020

Gwerth y contract:                           £1.87 miliwn

Arwynebedd y safle:                       Adeilad 600m2

Dwysedd:                            Amherthnasol

Ffynhonnell Ariannu:      Y Loteri Genedlaethol, Llywodraeth Cymru, Galluogi Adnoddau Naturiol Cymru, Moondance Foundation, Garfield Weston, CCAUC, Clothworkers Foundation, Clwb Rotari Bae Caerdydd a rhoddion unigol.

 

Pobl a Chymuned

Mae Pafiliwn Grange yn gyfleuster a arweinir gan y gymuned yn eiddo’r gymuned, a gyflawnwyd drwy Drosglwyddiad Asedau Cymunedol 99 mlynedd ac ailddatblygu Pafiliwn a llain Bowls oedd yn arfer bod yn wag. Dechreuodd y prosiect gyda grŵp o breswylwyr yn nodi’r angen i wella cyfleuster oedd yn dirywio mewn parc poblogaidd yn y gymdogaeth.

Gan ffurfio prosiect Pafiliwn Grange, aeth y preswylwyr i bartneriaeth gyda Phorth Cymunedol Prifysgol Caerdydd yn 2012 i lansio Picnic Syniadau, diwrnodau digwyddiadau a chyfnod preswyl o dair blynedd gyda rhaglen reolaidd o weithgareddau yn yr adeilad gwag i godi ymwybyddiaeth a meithrin gallu trwy ddatblygu perthnasoedd â’r trigolion lleol a sefydliadau a busnesau cymunedol oedd eisoes yn bodoli. Datblygodd y tîm dylunio, dan arweiniad Dan Benham Architects a Grŵp IBI, friff dylunio trwy weithdai dylunio yn archwilio’r syniadau a grëwyd yn ystod y cyfnod preswyl.

Agorodd Pafiliwn Grange ym mis Hydref 2020 yng nghanol pandemig Covid-19, ac ar hyn o bryd mae dan warchodaeth asedau gan Brifysgol Caerdydd, gan roi amser i CIO Pafiliwn Grange sydd newydd ei gyfansoddi ddatblygu’r gallu i ymgymryd â’r brydles 99 mlynedd. Cyfansoddiad CIO Pafiliwn Grange yw 60% o breswylwyr a sefydliadau partner, Prifysgol Caerdydd, Coleg Caerdydd a’r Fro, Tai Taff, RSPB Cymru, a Chlwb Rotari Bae Caerdydd, ac mae bellach yn rheoli rhaglen o weithgareddau gyda’r nod o wneud Pafiliwn Grange yn groesawgar ac yn hygyrch i gymunedau lluosog Grangetown. Ar ôl cyflawni’r uchelgais o sicrhau ansawdd, oedd yn sail i ddatblygiad Pafiliwn Grange, mae datblygiadau partneriaeth parhaus yn ystyried bod Pafiliwn Grange yn dystiolaeth o allu prosiectau cydweithredol cymunedol i wella’r amgylchedd adeiledig ar raddfa cymdogaeth gyfan.

Deall y lle

Cefnogodd cydweithio agos rhwng CIO Pafiliwn Grange, Porth Cymunedol Prifysgol Caerdydd, Ysgol Pensaernïaeth Cymru, Dan Benham a Grŵp IBI sawl blwyddyn o ymchwil i sicrhau dealltwriaeth ddofn o’r cyd-destun cyn dechrau ar unrhyw gynigion dylunio. Gofynnodd stiwdios dysgu byw a gydarweiniwyd gan breswylwyr i fyfyrwyr gofnodi a dadansoddi archifau hanesyddol a chyfoes, a chynhaliwyd Picnics Syniadau, diwrnodau gweledigaeth, a diwrnodau adrodd straeon i edrych ar leoliadau ffisegol a diwylliannol Grangetown. Roedd yr holl ymchwil yn gweithio gydag egwyddorion ymholi gwerthfawrogol ac ar sail asedau, gan ganolbwyntio ar ddathlu ac adeiladu ar gryfderau, sgiliau a phosibiliadau cyfredol yn lle nodi problemau i’w datrys.

Llywiwyd y dylunio gan y cyfnod preswyl yn yr adeilad gwag, gan agor yr adeilad a’r tir ar gyfer llu o weithgareddau gwahanol i’w cynnig a’u profi cyn gwneud unrhyw benderfyniadau dylunio terfynol.  Roedd elfennau dylunio allweddol – pwysigrwydd mynediad i ardd gysgodol, ystafell ddosbarth awyr agored a lle ar gyfer digwyddiadau, caffi’n gweini’r adeilad a’r parc, amrywiaeth o fannau annibynnol a hyblyg y gellir eu harchebu, paled o ddeunyddiau fyddai’n parchu cyd-destun tai teras Fictoraidd a dyluniad sgrin yn defnyddio manylion bandstand hanesyddol y parc – yn ganlyniad uniongyrchol i sawl blwyddyn o ddiwrnodau agored a gweithdai dylunio gyda grwpiau cymunedol niferus.

Fel cyfleuster yn cael ei redeg gan aelodau’r gymuned, nod craidd oedd cyflawni ansawdd dinesig tymor hir, gan flaenoriaethu deunyddiau ac offer ansawdd uchel a hawdd eu cynnal.

 

Symud

Mae Pafiliwn Grange yng Ngerddi Grange, yn agos i’r gwelliannau i Lwybr Taf a wnaed gan Grangetown Gwyrdd Cyngor Caerdydd. Mae ar lwybrau bysiau ac mae o fewn pellter cerdded byr i orsaf reilffordd Grangetown a Chaerdydd Canolog. Mae’r cylch codi arian nesaf yn targedu standiau beics ym mharc Gerddi Grange ac mae cynlluniau ar waith i ofyn am arwyddion yn hysbysebu Pafiliwn Grange fel man aros ar Lwybr Taf. Budd craidd y prosiect yw darparu caffi, toiledau hygyrch a man llenwi poteli dŵr mewn parc poblogaidd yn y gymdogaeth.

(llun gan Kyle Pearce)

 

Cyfuniad o ddefnydd

Nod craidd CIO Pafiliwn Grange yw creu gofod ansefydliadol croesawgar, hygyrch, sy’n dangos ymdeimlad o ansawdd dinesig tymor hir. Mae’r cynllun ffisegol yn cynnig tri lle aml-ddefnydd dan do, swyddfa ar gyfer cydweithio, ystafell ddosbarth awyr agored a lle ar gyfer digwyddiadau awyr agored. Roedd digwyddiadau a gweithdai’r cyfnod preswyl cyn y datblygiad yn pwysleisio’r angen am gyfres o fannau hyblyg, cadarn, disglair, hael y gellid eu gweithredu’n annibynnol ond yn gysylltiedig, gyda mynediad uniongyrchol i’r gerddi, er mwyn cynnal amrywiaeth eang o weithgareddau cymunedol. Gellir mynd i bob man unigol drwy’r caffi cymunedol a’r toiledau cyhoeddus hygyrch gerllaw sy’n gwasanaethu Pafiliwn Grange a Gerddi Grange, ac mae hyn yn annog croes-ddefnydd gan ddefnyddwyr Pafiliwn Grange a’r parc.

 

Yr Amgylchfyd Cyhoeddus

Ffactor craidd yn yr achos busnes i ailddatblygu Pafiliwn Grange oedd diffyg hygyrchedd corfforol a seicolegol y cyfleuster blaenorol: roedd sawl gris i fynd mewn oedd yn golygu nad oedd yr adeilad yn hygyrch i’r anabl, gyda chaeadau yn creu golwg ddigroeso a gelyniaethus ar yr adeilad yn wynebu’r parc. Mae’r ailddatblygiad yn blaenoriaethu hygyrchedd gweledol a chorfforol trwy’r adeilad a’r tirlun, gyda rampiau a gwelyau uchel yn sicrhau bod yr holl elfennau sydd wedi’u tirlunio yn hygyrch, gyda mynediad di-rwystr i’r holl gyfleusterau dan do. Mae gerddi dŵr glaw SUDS wedi’u gosod ar hyd perimedr y gerddi, sy’n dargyfeirio holl ddraeniad y to i dri phwll dŵr glaw sydd wedi’u hamgylchynu gan blanhigion addas i beillwyr. Mae’r ystafell ddosbarth a’r lle ar gyfer digwyddiadau awyr agored wedi’u defnyddio gan grwpiau ysgol, grwpiau garddio cymunedol, marchnad Stryd y Byd Grangetown, sesiynau blasu chwaraeon gan gynnwys pêl-droed, criced, rygbi, seiclo a phêl-fas. Mae seddi’r caffi’n estyn i mewn i’r gerddi a’r parc, gyda hatch y caffi gyferbyn â maes chwarae a bandstand.

 

Strwythur cyflenwi

Dechreuodd y prosiect gyda phreswylydd yn siarad â chynghorydd lleol ynglyn â gwneud rhywbeth am gyfleuster lleol oedd yn dirywio. Y sgwrs hon, oedd yn canolbwyntio ar yr angen i wneud rhywbeth o ansawdd uchel, oedd dechrau’r broses o Drosglwyddo Asedau Cymunedol, gyda chefnogaeth rhaglen Camu Ymlaen Cyngor Caerdydd. Grant Partneriaethau Cymdogaeth gan Gyngor Caerdydd oedd y grant allanol cyntaf a olygodd bod modd cyflogi pensaer i gynnal astudiaeth dichonoldeb cynnar. Cefnogodd aelodau cyngor yr awdurdod lleol y prosiect a throsglwyddiad yr asedau drwy gydol y broses ac maen nhw’n aelodau o CIO Pafiliwn Grange er mwyn cynnal perthynas barhaus.  Daeth Porth Cymunedol Prifysgol Caerdydd ag ymrwymiad sefydliadol tymor hir i’r prosiect o’r camau cynharaf, ynghyd â Choleg Caerdydd a’r Fro, Tai Taff, RSPB Cymru, a Chlwb Rotari Bae Caerdydd, a phob un yn dod â chyswllt cynyddol ag amrywiol feysydd o adnoddau ac arbenigedd i gefnogi’r prosiect wrth iddo symud ymlaen trwy bob cam.

Gwnaed cais llwyddiannus am grant Trosglwyddo Asedau Cymunedol 2 y Loteri Genedlaethol a chafwyd cefnogaeth dau gam i ddatblygu cais cynllunio ac achos busnes, a chyllid cyfalaf a refeniw 5 mlynedd i gefnogi’r ailddatblygiad a’r lansiad.  Roedd cyllid y loteri’n cynnwys mentoriaeth gan Gymdeithas Ymddiriedolaethau Datblygu Cymru (DTA Cymru), ac ymweliadau rhwydweithio â safleoedd prosiectau trosglwyddo asedau cymunedol eraill ledled Cymru, a oedd yn amhrisiadwy wrth nodi heriau a chyfleoedd allweddol i ymdrin â nhw yn y brîff dylunio a’r achos busnes.

Ynghyd â sawl practis pensaernïol arall, gwahoddwyd y tîm dylunio ar y dechrau i ymuno â’r prosiect trwy friffiau addysgu byw byr a gyllidwyd, gan roi cyfle i’r timau dylunio wreiddio yn y prosiect a chynnal gweithgareddau cyn-ddylunio i ddod i adnabod grŵp y preswylwyr, y gymuned ehangach, a’r safle. Dewiswyd y tîm dylunio ar sail tystiolaeth o ddull cyd-gynhyrchu cymunedol, a pharhaodd i gynnal gweithdai dylunio yn ystod y cyfnod preswyl ar sawl cam dylunio allweddol, o’r cysyniad hyd at y dylunio manwl.  Daeth briffiau addysgu byw blynyddol gydag Ysgol Pensaernïaeth Cymru â myfyrwyr i ymchwilio ymhellach i benderfyniadau dylunio, gan gynnwys manylion y sgriniau allanol, cynllunio ar gyfer gweithgareddau dyddiol, a gwerthuso ôl-ddeiliadaeth barhaus.

 

Beth oedd yr her fwyaf wrth gyflawni’r prosiect a sut y cafodd ei goresgyn?

Hyd y cyfnod a graddfa’r galwadau ar bawb dan sylw – roedd angen sawl mis ar rai o’r ceisiadau grant i gwblhau’r gwaith papur – a’r cydbwysedd wrth gynnal cyd-gynhyrchu ymhlith grŵp o gleientiaid oedd yn esblygu’n barhaus, ynghyd â gweledigaeth oedd yn esblygu. Roedd dyddiadau cau grantiau weithiau’n arwain at benderfyniadau tymor byr yn hytrach na thymor hir er mwyn cyflawni terfynau amser gwariant cyfalaf, a bu’n rhaid cydbwyso pwysau fframweithiau sefydliadol a phwysau cyllidebol tymor byr yn erbyn buddiannau tymor hir cyflawni ansawdd dinesig.  Roedd pwysau unigryw yn sgil cloi’r safle adeiladu ac agor yr adeilad yn ystod cyfnodau clo Covid-19, gan leihau cyllidebau diwedd y cyfnod adeiladu ar gyfer y tu mewn, ond caniatáu ar gyfer agoriad moel ac ymgyrch codi arian barhaus i ddod â’r tu mewn yn fyw gyda’n gilydd.

 

Beth yw elfen fwyaf llwyddiannus y datblygiad?

Mae cyfleuster a ragwelwyd gan y gymuned, a arweinir gan y gymuned, gyda lleoedd hael, disglair, deniadol a hyblyg y tu mewn a’r tu allan bellach yn dod yn fyw drwy ymdrechion amrywiaeth enfawr o unigolion a sefydliadau lleol a chenedlaethol, yn gweithio gyda’i gilydd i arwain gweithgareddau ar gyfer amrywiaeth o oedrannau, crefyddau, rhyweddau a chyflyrau iechyd corfforol a meddyliol. Fel y nododd post gan nowinaminutemedia yn ddiweddar: ‘Mae ehangiad nodedig £2m y ganolfan eisoes wedi profi’n lle rhyfeddol o ddeniadol a diogel i dyfu, arddangos, cwrdd, ffilmio a chreu.’

 

Beth na weithiodd cystal â‘r disgwyl neu sydd wedi gorfod newid neu esblygu?

Dileodd cyfnod clo Covid-19 y gyllideb ar gyfer y tu mewn, gan effeithio’n benodol ar ddodrefn a gosodiadau mewnol ac allanol.  Er bod y penderfyniad i gynnal ansawdd y palet deunyddiau parhaol yn gywir, mae wedi golygu lansiad moel gyda’r nod tymor hir o ychwanegu mwy o’r elfennau mewnol cyfoethocach, mwy lliwgar a meddal, a chwblhau mwy o’r elfennau tirlunio gan gynnwys gwelyau uchel, seddi a rheseli seiclo.  Mae cydbwyso ansawdd dinesig tymor hir yn erbyn diffygion cyllidebol tymor byr bob amser yn arwain at rywfaint o beirianneg gwerth, ond roedd yr ymrwymiad tymor hir gan bawb yn golygu bod modd i’r penderfyniadau ganolbwyntio ar werth tymor hir gyda hyder na fydd y prosiect yn dod i ben pan fydd y drysau’n agor.

 

 

 

 

Dr Gemma Jerome, Cyfarwyddwr Building with Nature

Bum mlynedd ar ôl creu meincnod seilwaith gwyrdd cyntaf y DU, roedd hi’n bleser gennym gyhoeddi ein Safonau ar eu newydd wedd ar y 17eg o Fehefin. Rydym wedi diweddaru ein canllawiau i sicrhau eu bod yn dal yn gyfredol ac yn parhau i ddiffinio ‘beth mae da yn ei olygu’, gan symleiddio’r fframwaith i’w wneud yn haws byth i’r diwydiant ei ddefnyddio.

Mae’r Safonau’n cadw’r pedair thema, sef Craidd, Lles, Dŵr a Bywyd Gwyllt. Fodd bynnag, dim ond 12 Safon sydd i gyd erbyn hyn, sy’n ei gwneud yn haws i ddatblygwyr preswyl a masnachol ddylunio a darparu seilwaith gwyrdd o ansawdd uchel. Mae dwy Safon newydd wedi’u cynnwys erbyn hyn, un yn canolbwyntio ar yr argyfwng hinsawdd, ac sy’n cynnwys yr holl ffyrdd y gall seilwaith gwyrdd helpu lleoedd a phobl i wrthsefyll yn well effeithiau gwaethaf newid yn yr hinsawdd. Ac un arall sy’n canolbwyntio ar ‘gadw lleoedd’, sy’n rhoi diffiniad penodol o arferion da sy’n ymwneud â rheoli, cynnal a chadw, monitro a diogelu nodweddion seilwaith gwyrdd yn y tymor hir.

Mae’r Safonau newydd yn cynnwys y newidiadau diweddar mewn polisïau a deddfwriaethau yng Nghymru, gan gyfuno polisïau cynllunio a chanllawiau ynghylch seilwaith gwyrdd, i sicrhau bod Building with Nature yn ategu ac yn cefnogi Asesiadau Seilwaith Gwyrdd, a’r ymrwymiad i gynnal, creu a gwella lleoedd o ansawdd uchel i bobl a bywyd gwyllt. Yn hyn o beth, mae Safonau a system Achredu Building with Nature yn rhan bendant o fframwaith DECCA, sydd wedi’i gynllunio i asesu cadernid ecosystemau, gyda chefnogaeth Cyfoeth Naturiol Cymru.

Mae Safonau BwN wedi cael eu datblygu mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru. Yn ôl Joanne Smith, aelod o Fwrdd Safonau BwN sy’n gyfrifol am oruchwylio’r broses o ddiweddaru’r safonau yn unol â pholisïau, deddfwriaethau ac arferion da yn y diwydiant: “mae’r Safonau’n gosod y bar yn uchel, ac yn cyd-fynd â’r hyn y byddem am ei weld yn digwydd yng Nghymru.”

 

Sut mae Building with Nature yn gweithio

Mae meincnod Building with Nature yn ei gwneud yn haws i’r rheini sy’n gyfrifol am gynllunio, dylunio, darparu a chynnal seilwaith gwyrdd i sicrhau amrywiaeth o fanteision yn fwy cyson i bobl a bywyd gwyllt – nawr ac yn y tymor hir. Nid yw’n golygu bod angen gwneud gwaith ychwanegol i baratoi dogfennau atodol, ac mae’n gweithio ochr yn ochr â’r broses a ddilynir gan weithwyr proffesiynol ym maes yr amgylchedd naturiol ac adeiledig, gan gynnwys cynllunwyr a datblygwyr. Rydym yn gwneud hyn drwy ddarparu fframwaith o egwyddorion dylunio cyfannol, Safonau BwN, a chanllawiau er mwyn helpu i gyflwyno prosiectau sy’n darparu seilwaith gwyrdd o ansawdd uchel yn fwy effeithiol ym mhob cam o’r broses gyflawni – o ddyddiau cynnar y broses ddylunio hyd at weithredu’r prosiect ac ar ôl y gwaith adeiladu.

Mae Building with Nature yn gynllun gwirfoddol i’r rheini sydd am fynd ymhellach na’r cam lleiaf sy’n statudol. Mae’n cynnig gwasanaeth asesu ac achredu i gefnogi a gwobrwyo’r gwaith o ddarparu seilwaith gwyrdd o ansawdd uchel mewn cymunedau newydd a chymunedau sy’n bodoli’n barod. Mae’n fwyaf addas ar gyfer safleoedd ‘mawr’ neu ‘sylweddol’ (10 a mwy o dai; 0.5 hectar neu fwy; 1000 a mwy o fetrau sgwâr o arwynebedd llawr) a safleoedd ‘strategol’, fel cynlluniau adfywio mawr neu estyniadau trefol. Gellir ei ddefnyddio ar gyfer datblygiadau seilwaith preswyl, masnachol a chymunedol.

Defnyddio Safonau BwN

Gallwch ddefnyddio Fframwaith Safonau BwN yn rhad ac am ddim, ac mae modd ei lwytho i lawr oddi ar ein gwefan. Gyda’i gilydd, mae 12 Safon BwN yn diffinio “beth mae dal yn ei olygu” drwy gynnig set o safonau ansawdd ar gyfer creu lleoedd a chadw lleoedd, sy’n rhoi sylw i’r themâu Lles, Dŵr a Bywyd Gwyllt. Mae Safonau BwN yn cefnogi penderfyniadau traws-ddisgyblaethol ynghylch dylunio a darparu seilwaith gwyrdd, o safbwynt cynllunydd (ee, i’w defnyddio wrth lunio polisïau a rheoli datblygiadau), ac o safbwynt datblygwr wrth eu rhoi ar waith yn y cynllun meistr a’r dyluniad manwl, wrth weithredu ac adeiladu, neu wrth reoli a chynnal a chadw seilwaith gwyrdd mewn datblygiadau.

Diweddariadau CDLl

Mae Llywodraeth Cymru yn tynnu sylw at gyfleoedd i ymgysylltu â diweddariadau CDLl.

Mae rôl cynllunio a chynllunwyr yn allweddol i ddarparu lleoedd cynaliadwy a bywiog i gymunedau. Mae cynllunio yn dod â chyfleoedd i ddefnyddio dulliau rhagweithiol ac arloesol o lunio lleoedd. Mae mewn sefyllfa unigryw i ddod â phobl ynghyd ac i feddwl yn strategol wrth lunio lleoedd i’r dyfodol. Mae’r system a arweinir gan gynllun yn offeryn hanfodol wrth gyflawni egwyddorion llunio lleoedd strategol; dylai Cynlluniau Datblygu Lleol nodi gweledigaeth feiddgar a chadarnhaol ar gyfer eu hardaloedd gan gydnabod cyfleoedd i wella eu cymunedau.

Mae nifer o Gynlluniau Datblygu Lleol yn y camau cynnar o gael eu hadolygu. Mae hyn yn gyfle pwysig i bawb sy’n ymwneud â’r system gynllunio fod yn rhan o’r agenda creu lleoedd, ac i lunio cynlluniau sy’n adlewyrchu eu cymunedau lleol ac yn gosod fframwaith ar gyfer dyfodol cynaliadwy. Y ffordd orau o gyflawni hyn yw trwy ymgysylltu yn ystod camau cynnar paratoi’r cynllun gydag ystod eang o randdeiliaid, gan gynnwys y bobl a’r sefydliadau hynny sydd wedi ymrwymo i gyflawni egwyddorion y Siarter Creu Lleoedd. Bydd hyn yn helpu i sicrhau bod lleoedd o ansawdd uchel yn cael eu darparu ledled Cymru er budd eu cymunedau. Mae mwy o wybodaeth ar sut i gymryd rhan mewn Cynlluniau Datblygu Lleol ar wefannau’r holl gynghorau sir. Mae cytundebau cyflwyno’r Cynllun Datblygu Lleol a chynlluniau cynnwys y gymuned yn nodi sut a phryd i gymryd rhan.

Llywodraeth Cymru sy’n trafod y cynlluniau i ostwng y terfyn cyflymder cenedlaethol o 30mya i 20mya.

Mae cynlluniau i ostwng y terfyn cyflymder cenedlaethol o 30mya i 20mya ledled Cymru ar ffyrdd preswyl a strydoedd eraill lle mae llawer o gerddwyr yn rhan o flaenoriaethau deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer eleni, wedi cael ei gadarnhau gan Lee Waters, Y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd.

Os caiff ei basio, Cymru fydd y wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno’r newid y gobeithir y bydd y newid hwn yn annog mwy o bobl i gerdded a beicio, a gyda llai o gerbydau ar y ffyrdd bydd effaith gadarnhaol ar yr amgylchedd. Bydd hyn yn chwarae rhan allweddol wrth helpu i achub bywydau, amddiffyn ein cymunedau a gwella ansawdd bywyd pawb.

Ymchwiliodd y Tasglu 20mya Cymru i ddiogelwch ar y ffyrdd a’r buddion cymunedol o gyflymder arafach mewn ardaloedd adeiledig a gallwch ddarllen eu hadroddiad trwy glicio ar y dolenni isod:

Saesneg: https://gov.wales/welsh-20mph-taskforce-group

Cymraeg: https://llyw.cymru/grwp-tasglu-20mya-cymru

 

Yr wyth lleoliad yw:

Y Fenni, Sir Fynwy

Canol Gogledd Caerdydd

Glannau Hafren, Sir Fynwy

Bwcle, Sir y Fflint,

Pentref Cil-Ffriw, Castell-Nedd Port Talbot

Llandudoch, Sir Benfro

Sant-y-brid, Bro Morgannwg

Gogledd Llanelli, Sir Gaerfyrddin

 

Mae Llandudoch yn Sir Benfro a Sant-y-brid ym Mro Morgannwg eisoes yn fyw a bydd Gogledd Llanelli yn eu dilyn ym mis Medi. Bydd y rhain yn helpu i ddatblygu trefniadau gorfodi a goresgyn materion annisgwyl cyn eu cyflwyno’n llawn.

Bwriad yr ardaloedd a ddewiswyd yw bod yn sampl gynrychioliadol o wahanol leoliadau a geir ledled Cymru, gan gynnwys pentrefi, trefi a dinasoedd.

Mae canfyddiadau cychwynnol arolwg agwedd y cyhoedd cenedlaethol wedi canfod cefnogaeth i’r cynlluniau. Awgrymodd 92% o’r rhai a oedd am newid y terfyn cyflymder ar eu stryd dylai’r terfyn cyflymder fod yn 20mya neu’n is, a dywedodd 77% y byddant yn dymuno i’r terfyn cyflymder hwn yn weithredol ledled yr ardal y maent yn byw ynddi. Bydd Astudiaeth Beaufort yn cael eu cyhoeddi ar wefan Llywodraeth Cymru.

Dywedodd Lee Waters, Y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd:

Mae gwneud terfyn cyflymder diofyn o 20mya mewn ardaloedd preswyl yn gam beiddgar a fydd yn arbed bywydau.

Rydym wedi gwneud cynnydd o ran lleihau marwolaethau ac anafiadau difrifol ar ein ffyrdd dros yr 21 mlynedd o ddatganoli, ond er gwaethaf ein hymdrechion sylweddol, digwyddodd y gyfran uchaf o’r holl anafusion, 50%, ar ffyrdd 30mya yn ystod 2018.

Mae gostwng cyflymder yn lleihau damweiniau ac yn arbed bywydau, ac ochr yn ochr â hyn bydd ansawdd bywyd yn gwella, gan wneud lle ar ein strydoedd ar gyfer teithio llesol mwy diogel. Mae hyn yn helpu i leihau ein heffaith amgylcheddol ac mae ganddo ganlyniad cadarnhaol i’n lles corfforol a meddyliol.

Fel rhan o’r dull hwn mae Llywodraeth Cymru yn ymgynghori cyn gosod deddfwriaeth a gwneud y terfyn cyflymder diofyn cenedlaethol 20mya ar y ffyrdd hyn. Mae’r ymgynghoriad cyhoeddus am 12 wythnos o’r 9fed Gorffennaf hyd at 1af Hydref 2021. Cliciwch ar y dolenni isod am ragor o wybodaeth am yr ymgynghoriad.

Cymraeg: https://llyw.cymru/gostwng-terfyn-cyflymder-i-20mya-ar-ffyrdd-cyfyngedig

English: https://gov.wales/reducing-speed-limit-to-20mph-on-restricted-roads

Wendy Maden, Uwch Ddylunydd Adnewyddu Stryd Fawr a Rheolwr Prosiect yng Nghyngor Caerfaddon a Gogledd Ddwyrain Gwlad yr Haf, ac aelod o Banel Comisiwn Dylunio Cymru

Yn y blynyddoedd diwethaf, mae newidiadau i ffordd o fyw a thwf gwerthiannau ar-lein wedi cael effaith sylweddol ar fusnesau’r stryd fawr.  Mae amodau masnachu heriol wedi’u dwysáu gan effeithiau cyfyngiadau Covid-19 ar siopau, lletygarwch a chyfleusterau hamdden.  Mae adroddiadau, sylwadau a chyhoeddiadau niferus wedi canmol dulliau o ailddyfeisio ers dechrau’r argyfwng iechyd cyhoeddus, ond beth sy’n bosibl yn ymarferol a beth allwn ni ei ddysgu?

Un enghraifft yw’r rhaglen Adnewyddu’r Stryd Fawr yng Nghaerfaddon a Gogledd-ddwyrain Gwlad yr Haf sy’n ceisio mynd i’r afael â dirywiad y stryd fawr ar draws ei dinas, trefi marchnad a chanolfannau lleol.  Mae nifer o brosiectau yn cael eu cynllunio a’u cyflawni, prosiectau sy’n bwriadu ymateb i heriau unigryw’r ardaloedd hyn, ac ystyried eu cymeriadau, swyddogaethau a’u hardaloedd lleol gwahanol.

Mae Covid-19 wedi cael effaith amrywiol ar y stryd fawr i wahanol raddfeydd, o gau nifer o fusnesau manwerthu ar draws y wlad, i ddiddordeb o’r newydd mewn teithio drwy gerdded a beicio, i ddibyniaeth newydd ar ganolfannau lleol er mwyn siopa.  Mae cyfyngiadau symud wedi annog pobl i wneud defnydd gwell o’u canolfannau a’u stryd fawr leol, felly pan mae ymyriadau dros dro i ehangu llwybrau cerdded a darparu seddau yn yr awyr agored i fusnesau wedi’u gweithredu i hwyluso hyn, gellir manteisio ar y cyfle i wneud rhai o’r mesurau hyn yn rhai mwy parhaol er mwyn ail-ddychmygu sut y gallai cymunedau lleol weithredu.

Yn y tymor byr, mae’r Cyngor yn cyflwyno mentrau a fydd yn diogelu ein busnesau a’n swyddi lleol presennol ac yn rhoi rheswm i breswylwyr ymweld eto.  Fodd bynnag, mae gennym gynlluniau hefyd ar gyfer y tymor hwy, i helpu i adnewyddu ein stryd fawr i baratoi ar gyfer y dyfodol, drwy greu mwy o amrywiaeth o ran defnyddiau a gweithgareddau.

 

Adennill Strydoedd i Bobl

Mae’r ffordd y mae pobl yn ystyried y stryd fawr a’r ffordd maent yn gweithredu yn gallu helpu i ddylanwadu ar newidiadau mwy cynaliadwy i arferion drwy, er enghraifft, adennill strydoedd ar gyfer teithio llesol a gwella mannau cyhoeddus.  Mae’r gweithredoedd hyn yn arwain y ffordd i drin strydoedd fel mannau ar gyfer bywyd cyhoeddus, digwyddiadau, teithio llesol a chymuned, yn hytrach nac fel ffyrdd llawn traffig.

• Darparu ‘parciau bach’ – ardal o seddau a phlanhigion y gellir ei chreu mewn gofod bae parcio safonol er mwyn adennill priffordd fel man cyhoeddus, sy’n cyflwyno dulliau gwyrddu trefol ac yn cynyddu’r amser a dreulir ar y stryd.
• Gweithio gyda thafarn leol i ddatblygu model cydweithrediad busnes ar gyfer parciau bach preifat ar y stryd sy’n gwasanaethu busnes cyfagos.
• Adleoli mannau parcio beiciau o’r stryd i fannau parcio ceir i ryddhau mannau i gerddwyr ac adennill mwy o fannau cyhoeddus y gellir eu defnyddio.
• Cyfyngu mynediad i gerbydau gyda gatiau pwrpasol sy’n caniatáu i feiciau, beiciau cargo a cherddwyr fynd heibio iddynt.
• Dulliau gwyrddu drwy blanwyr a pharciau bach sydd, yn ogystal ag edrych yn ddeniadol, yn cefnogi bioamrywiaeth a pheillwyr drwy gynnwys planhigion llawn neithdar.
• Gwyliau a digwyddiadau i drawsnewid ardaloedd a syniad pobl o beth yw stryd. Fe wnaeth y Diwrnod Di-gar ar Stryd Milsom adennill y stryd ar gyfer penwythnos o ddigwyddiadau ac animeiddiadau, wedi’u cynnal mewn partneriaeth â busnesau, Business Improvement District a phartneriaid lleol eraill.
• Ystyried defnyddioldeb a charbon corfforedig celfi stryd a mesurau tir y cyhoedd, a oedd yn cynnwys celfi gan Vestre, sy’n ceisio adeiladu’r ffatri celfi mwyaf caredig i’r amgylchedd yn y byd. Er y gallai’r costau cychwynnol fod yn uwch, gallai buddiannau hirdymor, cyhoeddus ehangach celfi stryd mwy cynaliadwy wneud hyn yn ddewis sy’n darparu gwerth am arian gwell yn ystod ei oes.
• Cynllun peilot e-sgwter yng Nghaerfaddon i annog dulliau teithio mwy cynaliadwy ar draws y ddinas a’r ardaloedd cyfagos.

Ail-ddychmygu Siopau Gwag

Sefydlwyd Prosiect Gweithredu Unedau Gwag i ymateb i’r cyfraddau cynyddol o unedau gwag yng Nghaerfaddon a’r trefi marchnad drwy gyflwyno prosiect i ail-ddychmygu dyfodol y stryd fawr, gan ganolbwyntio ar ddefnyddio siopau gwag fel mannau ar gyfer celf, defnydd cymunedol a gwahanol fathau o fusnesau.

Gallai gosodiadau blaen siop fod yn wastraffus oherwydd eu natur dros dro, fodd bynnag, mae cynaliadwyedd wedi bod yn elfen sydd wedi ymddangos yn yr animeiddiadau hyn i wahanol raddau.  Defnyddiwyd deunyddiau bioddiraddadwy neu ddeunyddiau y gellir eu hailddefnyddio mewn gosodiadau blaen siop a grëwyd gan grwpiau celfyddydau lleol.  Mae hyn yn cynnwys cefnogi artistiaid sydd â gosodiadau i’w harddangos er mwyn defnyddio blaen siopau fel gofod oriel ar gyfer prosiectau presennol, yn hytrach na chreu rhywbeth newydd ac untro.

Fel rhan o’r adferiad yn dilyn Covid, mae’r prosiect yn darparu Hwb y Stryd Fawr i fusnesau yng Nghanol Dinas Caerfaddon mewn uned wag.  Mae’r uned yn cael ei dylunio a’i chyflawni gan Gorfforaeth B ardystiedig, sy’n golygu eu bod yn cyflawni’r safonau uchaf o berfformiad cymdeithasol ac amgylcheddol.  Mae’r briff yn galw am ddefnyddio celfi ail-law a deunyddiau cynaliadwy i greu gofod i’w ddefnyddio gan y cyhoedd.

Er bod yr heriau sy’n wynebu’r stryd fawr yn dilyn Covid yn niferus, mae’r prosiectau peilot hyn yn helpu i ddangos nad oes angen i berfformiad a chynaliadwyedd amgylcheddol gael ei gyfaddawdu wrth gyflawni prosiectau adnewyddu o ansawdd uchel, wedi’u harwain gan ddylunwyr.  Mae angen ail-ddefnyddio’r stryd fawr mewn ffyrdd creadigol ac arallgyfeirio’r defnydd o dir wrth i’r stryd fawr symud i ffwrdd o’r model manwerthu clasurol a ddylai, yn ei dro, ddenu pobl i fyw, gweithio a mwynhau amser hamdden yng nghanol y ddinas.

Mae Pobl yn dweud wrthym y stori creu lle y tu ôl i’w datblygiad preswyl arfaethedig yng Nghasnewydd.

 

Lleoliad: Tir ym Mhlot C1, Phoenix Park, Casnewydd – Loftus Cymal 2

Awdurdod Lleol: Cyngor Sir Casnewydd

Cleient: Pobl Group

Tîm Dylunio:

• Dylunio: Hammond Architectural Ltd
• Cynllunio: Asbri Planning
• Trafnidiaeth: Asbri Transport
• Ecoleg: JBA Consultancy
• Peirianneg: JBA Consultancy
• Sŵn: Acoustic and Noise
• Geotechnegol: Integral Geotechnique
• Tirlunio: Catherine Etchell Associates
• Egni: Sero Homes & Energy
• Gweithgynhyrchu: Castleoak

Dyddiad cwblhau: I’w gadarnhau

Gwerth y cytundeb: tua £11.4M

Arwynebedd y safle: 1.89 hectar [4.67 erw]

Dwysedd: 29 uned yr hectar

 

Pobl a Chymuned

Fel gyda Loftus Garden Village, mae ymgysylltu â’r gymuned leol yn rhan annatod o’r prosiect hwn.

O’r cychwyn amlinellodd Pobl Group eu dyheadau i ffurfio ‘estyniad naturiol’ i’r gymdogaeth Loftus Garden Village yma sydd wedi ennill gwobrau, gan ddarparu’r gymuned newydd a phresennol â lle deniadol i ddod at ei gilydd, dysgu a thyfu.

Gan dynnu ar wersi a ddysgwyd o Gymal 1 ac a gyfarwyddir gan adborth preswylwyr a rhanddeiliaid, adnabuwyd y pentref gardd deniadol, yr arddull celf a chrefft, strydoedd gwyrdd a rhwydwaith gerddi cegin fel cydrannau allweddol o’r dyluniadau cysyniad cynnar.

Wrth i’r prosiect fynd rhagddo, mae Pobl Group wedi ymrwymo i ymgysylltu’n barhaus, a hynny drwy gynnwys ysgolion lleol, datblygu cysylltiadau ym maes gyrfa adeiladu, a drwy ddiwrnodau safle agored rheolaidd i’r gymuned. Bydd Pobl hefyd yn dal i hysbysu preswylwyr Loftus trwy ddiweddariadau rheolaidd ar wefan un pwrpas Loftus.

Bydd cyfleoedd i ddysgu am gynaliadwyedd, gan gynnwys galluogi byw heb hylosgi, technoleg draenio ac egni arloesol, a gwella bioamrywiaeth yn ffurfio cydran ganolog ar gyfer y gwaith ymgysylltu yma. Yn ychwanegol, caiff cyfleoedd cyflogi a hyfforddi eu creu gan annog annibyniaeth a chynhwysiad yn y gymuned.

Deall y lle

Hysbysodd adnabyddiaeth gynnar o gyfyngiadau a chyfleoedd y safle’r broses ddylunio, gan gynorthwyo i ddeall gwerth llawn y safle a chreu datblygiad sy’n gynaliadwy, hygyrch a phosib ei gyflawni. Mae’r datblygiad hefyd wedi’i hysbysu a’i gyfarwyddo’n gryf gan yr egwyddorion dylunio gwreiddiol a gynhyrchwyd ar gyfer Loftus Garden Village.

Sefydlwyd dealltwriaeth dda o gyd-destun a chymeriad y lle yn ystod datblygiad Cymal 1. Roedd y datblygiad pentref gardd gwreiddiol yn gyfle i adlewyrchu ar y gorffennol a chreu cymeriad newydd ar gyfer yr ardal. Tynnwyd ar gyfeiriadau hanesyddol at gyn-ddefnydd y safle, a’u hadlewyrchu wrth enwi’r datblygiad yn ‘Loftus’. Daeth y ffatri i enwogrwydd trwy Ruby Loftus, gweithiwr ifanc o Gasnewydd a beintiwyd gan y Fonesig Laura Knight i gynrychioli merched yn y gwaith ar gyfer yr ymdrech amser rhyfel. Dewiswyd y darlun ‘Ruby Loft screwing a Breech-ring’, a beintiwyd yn 1943, yn ddarlun y flwyddyn yn Sioe Gelf yr Academi Frenhinol a denodd gryn sylw cyhoeddus ar y pryd.

Llwyddwyd i baratoi, arwain a strwythuro dyluniad y safle yn unol â Chanllawiau ar Ddadansoddi Safleoedd a Chyd-destun Llywodraeth Cymru ac Amcanion Dylunio Da TAN 12. Roedd hyn wedi hysbysu’r dyluniad o’r cychwyn.

Crëwyd gweledigaeth gref o egwyddorion dylunio a arweiniwyd gan le er mwyn arwain y datblygiad, gan adeiladu ar lwyddiant cymal un y datblygiad a gan hyrwyddo pwysigrwydd byw carbon isel.

Mae’r safle wedi ei leoli’n gynaliadwy o fewn cymdogaeth breswyl bresennol ac mae o fewn pellter cerdded i amwynderau lleol ac ysgolion. Adnabuwyd cyfleoedd allweddol i wella cysylltedd rhwng y strydoedd o amgylch a’r gymuned; mynd i’r afael â natur “tir cefn” y safle sy’n gyfagos i’r llinell rheilffordd; integreiddio a chysylltu elfennau naturiol yn well; creu gofodau ar gyfer hamdden, cydlyniad cymdeithasol, a dysgu; lleoli, cyfeiriadu a dylunio ar gyfer y budd solar mwyaf; a hyrwyddo egwyddorion cartrefi gydol oes a byw carbon isel.

 

Symudiad

Bydd y safle yn cael ei wasanaethu gan rwydwaith o lwybrau troed a beiciau newydd a phresennol sy’n cysylltu i’r ardal ehangach. Bydd y llwybrau cysylltiol yn ddeniadol a chyfforddus, yn gyson â’r anogaeth am symudedd i bawb.

Mae llwybr byr allweddol i gerddwyr yn bodoli rhwng dwy gymuned Corporation Road a Somerton, trwy danffordd Soho Street. Mae’r cynllun arfaethedig wedi gwella’r cysylltiad hwn trwy adlinio’r hawl tramwy i’r cyhoedd sy’n bodoli eisoes trwy’r safle a darparu llwybr cerddwyr/beiciau oddi ar y ffordd yn syth trwy galon y safle, ar hyd parc llinol newydd.

Hyrwyddir beicio ymhellach ar y datblygiad trwy integreiddiad Gorsaf Nextbike er defnydd y cyhoedd ar y llwybr hwn. Mae llwybrau cerdded o fewn y datblygiad yn cysylltu’n weithredol ac maen nhw’n cael eu gwella ymhellach trwy gynhwysiad isadeiledd gwyrdd trwy’r datblygiad hwn.

 

Amrywiaeth o ddefnydd

Bydd y datblygiad yn cynnig 54 tŷ yn cynnwys cymysgedd o fflatiau 1 llofft, cartrefi 2 a 3 llofft ar gyfer rhent cymdeithasol neu ranberchnogaeth. Mae dyluniad llawr gwaelod hyblyg sydd â dwy ardal fyw yn rhoi’r dewis i weithio o adref. Byddant yn cyfarfod Safonau datblygol ‘Gofodau a Chartrefi Prydferth’ 2021 Llywodraeth Cymru.

Bydd yr anheddau’n eistedd mewn rhwydwaith cysylltiedig o ofodau agored sy’n cynnwys gwahanol deipolegau gofod gwyrdd. Cynigir strategaeth tirwedd, bioamrywiaeth a mwynderau gynhwysfawr ar gyfer y safle, gan sicrhau bod y datblygiad yn integreiddio o fewn nodweddion ehangach y gofod agored, ecolegol a thirwedd.

Yn ychwanegol darperir hefyd erddi cegin cymunedol sydd wedi gweithio’n llwyddiannus ar Gymal Un Loftus Garden Village, gan ddarparu gofod i bobl ddod at ei gilydd a thyfu pethau.

 

Tir y Cyhoedd

Mae cysyniadau allweddol creu lle, ffocws y gymuned, lles a bod yn agosach at natur wedi gyrru strategaeth tir y cyhoedd ar gyfer y safle.

Mae’r cynigion tirwedd a thir y cyhoedd yn cyd-fynd ac yn ehangu gweledigaeth eithriadol y datblygiad ‘Loftus’ cyfagos ac yn enghreifftio egwyddorion yr ethos o ‘Bentref Gardd’.

Bydd y datblygiad yn:

• Darparu parc llinol fydd yn rhoi cyswllt cerdded a beicio pwysig a chyfle ar gyfer plannu deniadol.
• Ymestyn y rhwydwaith ‘cegin gardd’ Loftus ar gyfer cynhyrchu bwyd cymunedol ac yn cryfhau mentrau cymunedol presennol trwy gynnwys rhwydwaith tyfu.
• Darparu gofod agored amlswyddogaethol ar gyfer hamdden, lle i bobl ymgynnull, digwyddiadau a chyfnewid bwyd.
• Ymgorffori gofod naturiolaidd, chwareus gydag elfennau dŵr ychwanegol sy’n caniatáu i bobl fod yn agos at natur, bod yn fywiog, neu yn syml eistedd mewn gofodau awyr agored ymlaciol ac adferol.
• Creu cyfleoedd chwarae ar drothwy’r drws trwy ddylunio tir y cyhoedd yn greadigol, gan ganiatáu i blant ddatblygu a mynegi eu hunain mewn amgylchedd diogel.
• Cofleidio egwyddorion dylunio Stryd Wyrddlas gan greu amgylcheddau deniadol, mwy diogel a darparu gwell perfformiad amgylcheddol, integreiddio draenio cynaliadwy a buddion bioamrywiaeth, wrth fwyhau cyfleoedd ar gyfer rhyngweithio cymunedol.
• Ymgorffori plannu sy’n cynnwys rhywogaethau therapiwtig a rhai sy’n denu adar, pryfed a bywyd gwyllt arall.
• Integreiddio gerddi glaw, gan wella bioamrywiaeth ymhellach, rhoi cyfle ar gyfer rhodfeydd coed i gydbwyso uchder y tai, gan leddfu’r olygfa stryd a gwella’r microhinsawdd.

 

Strwythur Cyflawni

Apwyntiodd Pobl Group dîm amlddisgyblaethol, gan gynnwys Hammond Architectural Ltd, i ddatblygu a dylunio eu gweledigaeth a arweinir gan le ar gyfer y safle sy’n ymgorffori PPW10 ac yn ymdrechu i gyfarfod gofynion Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015.

Mae Pobl Group a Hammond Architectural Ltd ill dau yn llofnodwyr Siarter Creu Lleoedd Cymru ac yn cefnogi a hyrwyddo’r chwe egwyddor a osodir yn y Siarter.

Fel rhan o’r broses ddatblygu dylunio barhaus, ymgysylltodd y tîm prosiect â swyddogion Cyngor Casnewydd a Chomisiwn Dylunio Cymru ar sut orau i ddatblygu’r safle yma mewn ffordd gynaliadwy.

Paratowyd Adran 2F – Adroddiad Ymgynghori Cyn-Cais (Pre-Application Consultation Report / PAC) gan Asbri Planning ac ystyriwyd yr adborth o hwn lle oedd hynny’n briodol cyn cyflwyno.

Bydd y datblygiad preswyl yn cael ei ddarparu gan Pobl Group, sy’n ddarparwr gofal cymdeithasol a thai ddim er elw, sydd wedi ennill ei blwyf yng Nghymru.

Mae cydweithio gyda chyflenwyr lleol, gan ddefnyddio egwyddorion Dylunio ar gyfer Gweithgynhyrchu a sefydlwyd trwy weithio mewn partneriaeth a chaffael deallus yn nodweddion allweddol.

Trwy gydweithio gyda’r gweithgynhyrchwr oddi ar y safle sy’n seiliedig yng Nghymru, Castleoak, mae’r cartrefi yn cael eu ‘dylunio ar gyfer gweithgynhyrchu’ gyda’r nod o brif ffrydio dulliau modern o adeiladu. Nod y dull dylunio yw mwyhau effeithlonrwydd, hyblygrwydd a pherfformiad ym mhob rhan o’r gadwyn gyflenwi, gweithgynhyrchu a chyflawni ac mae’n adnabod y gall rhyngwyneb dylunio da lwyddo i greu lle da gan hefyd fanteisio ar ddulliau modern o adeiladu/oddi-ar-y-safle.

Judith Alfrey, Pennaeth Adfywio a Chadwraeth Cadw

Mewn blwyddyn o gyfyngiadau symud, mae pawb wedi gorfod dibynnu ar adnoddau eu cymdogaeth agos, profiad sydd wedi bod yn fodd grymus i’n hatgoffa o werth yr amgylchedd lleol i gymunedau. Mae wedi tanlinellu pwysigrwydd cefnogi datblygiad lleoedd o safon uchel ar draws Cymru er budd cymunedau.

Mae hefyd efallai wedi amlygu apêl y cysyniad o’r ddinas 15-munud, lle y gall pawb gyfarfod y rhan fwyaf o’u hanghenion o fewn taith gerdded fer o’u cartref. Yn y ddinas 15-munud, caiff pobl eu hail-gysylltu gyda’u hardal leol, mae synnwyr cryf o gymuned, a llai o angen i deithio. Mae anghenion dyddiol a’r gwasanaethau sy’n cefnogi lles i gyd o fewn cyrhaeddiad hawdd.

Cafodd Cadw ei ysbrydoli gan y cysyniad hwn i feddwl y dylai pawb fedru cael budd o dreftadaeth o fewn 15 munud o gerdded o’u drws ffrynt, lle bynnag y maent yn byw – p’un ai’r ddinas, y dref neu yng nghefn gwlad. Nid yw treftadaeth yn cael ei adnabod mor agos â hynny at adref bob amser: nid oes gan bawb gastell yn eu cymuned leol ac efallai nad oes ganddynt heneb restredig neu adeilad cofrestredig gerllaw. Ond mae gan bob man ei dreftadaeth ei hunan, a bwriad ein menter Treftadaeth 15-Munud yw annog pobl i gamu allan o’u cartrefi ac archwilio’r dreftadaeth sydd ar riniog eu drws.

Rydym wedi dechrau trwy wneud defnydd o StoryMap, platfform ar y we sy’n defnyddio mapiau ar y cyd â thestun naratif, delweddau a chyfryngau eraill i greu straeon digidol am le. Mae’r straeon yn cael eu paratoi gan rai o aelodau ein staff ein hunain, a byddant ar gael ar ein gwefan.

Wrth wraidd yr adrodd straeon hyn yw gwahoddiad i fynd allan ac archwilio, a dylai pob man sy’n rhan o’r stori fod yn hygyrch i’r cyhoedd ar droed o bwynt cychwynnol penodol. Mae’r fenter felly yn cefnogi teithio llesol a hefyd thema symud sydd yn un o egwyddorion y siarter creu lle.

Wrth galon y fenter y mae ein cred fod treftadaeth yn gwneud lleoedd yn arbennig ac yn cyfrannu at hunaniaeth unigryw. Trwy adrodd straeon am leoedd, gallwn dynnu allan yr hanesion cudd, adnabod y priodweddau a dathlu’r diwylliant y mae hunaniaethau nodedig yn cael eu ffurfio ohonynt.

Yn 2020 gallodd Cadw gydweithio gyda Chronfa Treftadaeth y Loteri Genedlaethol mewn cynllun grant treftadaeth 15-munud. Yma, ymestynnwyd y gwahoddiad i awdurdodau lleol ac ystod o fudiadau trydydd sector a chymunedol sy’n arwain prosiectau graddfa fechan er mwyn helpu i gysylltu cymunedau gyda threftadaeth. Mae prosiectau ym mhob ardal awdurdod lleol yng Nghymru yn cael eu cefnogi trwy’r cynllun hwn – mae eu hehangder dychmygus yn destament i’r ffyrdd niferus y gellir diffinio a dathlu treftadaeth leol.

Gall archwilio treftadaeth ar strydoedd a gofodau lle rydym yn eu galw’n gartref fod yn ffordd o gryfhau ymlyniad at le. Ond mae treftadaeth leol am bobl yn ogystal ag am le: mae pob cymdogaeth wedi’i gwneud a’i siapio gan y bobl sydd wedi byw a gweithio yno, ac mae lleoedd yn mabwysiadu ystyron o’r ffyrdd y mae pobl yn eu profi neu yn perthnasu â nhw.  Mae rhannu’r antur, a rhannu’r ystyron hyn, yn darparu cyfleoedd newydd i gysylltu pobl a lle mewn cymunedau lleol ar hyd a lled Cymru.

https://cadw.llyw.cymru/dysgu/treftadaeth-15-munud

Delweddau

Cofeb Evan James Caerffili. Mae un o’n ceidwaid wedi bod yn darganfod beth sy’n rhoi Caerffili ar y map. Nid dim ond caws a chastell: o fewn taith gerdded fer o’r castell y mae cyfres o gofebion i bobl o’r dref sydd wedi cyfrannu at hanes a diwylliant Cymru. Evan James oedd awdur geiriau ein Hanthem Genedlaethol. 

Marianne Mannello, Cyfarwyddwr Cynorthwyol, Chwarae Cymru

Yn ddiweddar cynhaliodd Chwarae Cymru’r seminar Cynllunio a dylunio ystyriol o blant: y tu hwnt i TAN16 a ddaeth â siaradwyr adnabyddus ym meysydd chwarae plant, dylunio,cynllunio, hawliau a chyfranogiad at ei gilydd.  Rhoddodd y seminar drosolwg byr o gynllunio trefol a sut mae hwnnw’n ymwneud â phlant a’u chwarae, gydag enghreifftiau o’r DU ac o amgylch y byd. Roedd ffocws ar roi mwy o bwyslais ar fywydau pob dydd plant a rhoi polisi ar waith.

Mae Marianne Mannello yn Gyfarwyddwr Cynorthwyol Polisi, Cefnogaeth ac Eiriolaeth i Chwarae Cymru. Eglura: “Mae synnwyr lle yn bwysig i gynorthwyo plant ac arddegwyr i deimlo’n rhan o’u cymuned a’u cymdogaeth. Mae cynllunio preswyl o safon yn hybu cydlyniad cymunedol a dylai ystyried mynediad at amwynderau a gofodau cyhoeddus i’r holl breswylwyr. Mae hi felly’n rhyfeddol bod pobl, yn arbennig plant, yn rhy aml yn dod yn isel ar y rhestr flaenoriaeth wrth ystyried datblygiadau tai newydd ac yn aml rhoddir amser cyfyng i feddwl am sut i ennyn cymuned mewn lleoedd newydd.

“Mae plant yn dal i ddweud wrthym mai tu allan yw un o’u hoff leoedd i chwarae. Mae’r pandemig coronavirus wedi amlygu’r rôl bwysig y mae mynediad at ofod tu allan da yn ei gael ar iechyd a lles. Ac eto, wrth ddylunio datblygiadau tai newydd neu adfywio rhai presennol, yn aml fe esgeulusir angen plant i chwarae y tu allan, cyfarfod ffrindiau a symud o gwmpas yn ddiogel.

“Roedd y seminar yn archwilio’r effaith y mae’r broses gynllunio yn ei chael o ran annog chwarae a’r rhyngweithio cymdeithasol cadarnhaol y gall hyn ennyn mewn cymunedau. Roedd yn archwilio sut y gallwn weithio gyda’n gilydd i eirioli dros a galluogi datblygiad cymunedau sy’n gyfeillgar i blant, gan felly gyfrannu at blentyndod iachach a hapusach. Er nad yn hawdd, y mae’n bosibl.

“Mae angen y sgiliau cywir ar y cam cywir mewn prosiect ac mae gan y sector chwarae yng Nghymru’r arbenigedd i symbylu ac arwain y ffordd o ran meddwl am sut i weithio’n well ar gyfer plant. Mae’r pwyslais ar greu lleoedd ym Mholisi Cynllunio Cymru yn cefnogi ymagwedd fwy holistig ac mae cyfle go iawn i ymwneud yn greadigol ar draws y sectorau chwarae a chynllunio i ddysgu oddi wrth dulliau a modelau cyflawni ein gilydd.

“Mae gan lawer ohonom atgofion braf o dyfu fyny mewn cyfnod lle’r oedd yn dderbyniol bod plant, unwaith eu bod yn ddigon hen a digon hyderus i lywio’r byd tu allan yn annibynnol neu gyda ffrindiau neu frodyr a chwiorydd, yn chwarae y tu allan ac yn crwydro yn rhydd o fewn eu cymdogaeth. Mae plant ac arddegwyr ar draws Cymru yn gofyn am yr un peth – mwy o amser, gofod a chaniatâd i chwarae mewn cymunedau sy’n cymryd gofal ohonynt … nid yw hynny’n ormod i’w ofyn, does bosib?”

Mwy o wybodaeth ar gael o www.chwaraecymru.org.uk

Matt Dicks, Cyfarwyddwr CIH Cymru

Beth am i ni gyd gau ein llygaid am eiliad a dychmygu – dychmygwch fod yn rhiant sengl yn ystod y cyfyngiadau symud Coronavirus, gyda dau blentyn ifanc, yn byw mewn fflat dwy lofft ar y chweched llawr ynghanol dinas heb unrhyw ofod gwyrdd gerllaw. Mae’r siopau lleol 15 munud i ffwrdd ar droed gyda baban yn y pram a phlentyn bychan wrth eich traed, neu ydych chi’n peryglu eich iechyd ar siwrnai bws 5 munud pan fo adroddiadau am sawl mil o bobl yn cael eu heintio o’r newydd bob dydd?

Neu dychmygwch fod yn gwpl mewn fflat un llofft, y ddau ohonoch yn gorfod gweithio o adref, un yn y llofft a’r llall ar fwrdd y gegin, ac unwaith eto dim gofod gwyrdd gerllaw a thaith gerdded hir i’r siopau.

Ac mae llawer mwy o enghreifftiau y gallwn eu rhestru lle nad yw’r dewis tai a chynllun y ‘lle’ mae pobl yn byw ynddo yn addas i’r diben o ran ymdopi â gofynion cyfyngiadau symud a osodwyd o ganlyniad i argyfwng iechyd byd-eang.

Yn anffodus, efallai nad yw rhai ohonoch yn gorfod hyd yn oed ddychmygu’r senarios hyn, a bod y lluniau a baentiaf yn disgrifio’ch gwir brofiad byw yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.

Ond mae’r pandemig a’r cyfyngiadau symud o ganlyniad iddo wedi bod yn stori a ddiffinnir gan y cartref a’n hamgylchedd lleol oherwydd ein bod wedi ein cyfyngu iddynt, mwn un ffordd neu’r llall, am dros flwyddyn bellach.

Bu’r pandemig yn fodd i ddisgleirio golau cryfach fyth ar yr hyn a wyddem eisoes oedd yn wir, fod gennym yng Nghymru system dai annigonol a thoredig. Arweiniodd hyn at yr angen i gartrefu dros dro fwy na 5,000 o bobl yng Nghymru mewn tai gwely a brecwast neu mewn gwestai yn ystod y pandemig gyda’r her anferth bellach o ganfod cartrefi mwy parhaol a chynaliadwy iddynt wrth i ni lywio’n ffordd allan o’r cyfyngiadau symud ac anelu i gyfarfod uchelgais Llywodraeth Cymru o beidio gadael i neb o’r bobl hyn ddychwelyd at ddigartrefedd. Dyma un symptom o system dai sy’n gwegian dan bwysau y prinder difrifol o gartrefi sydd ar gael ar rent cymdeithasol. Ac mae’r broblem systemig a strwythurol yma o gyflenwad yn cael ei dwysáu oherwydd llawer o ardaloedd sydd wedi’u cynllunio’n wael lle mae diffyg difrifol mewn synnwyr lle ac yn fwy pwysig synnwyr gweithrediad o fewn eich cymuned eich hunan.

O safbwynt iechyd cyhoeddus, dangosodd Archwiliad Tu Mewn i Dai y cydberthynas, yn ystod y don gyntaf o heintiau, rhwng marwolaethau Covid-19 a thai gorlawn, yn ogystal â graddfeydd marwolaethau cynyddol mewn lleoliadau Tai Amlfeddiannaeth (HMOs), ac mewn ardaloedd lle mae prinder cartrefi ar gael ar rent cymdeithasol sy’n golygu bod llawer yn cael eu gorfodi i letyau dros dro cyfyng fel lletyau Gwely a Brecwast ac ati.

Yn sylfaenol, mae’n cysylltiad clir rhwng tlodi (a’r dewisiadau tai gwael a’r amgylcheddau gwael eu cynllun sydd ar gael i bobl sy’n profi tlodi) a chynnydd mewn heintiau a chyfraddau marwolaeth.

Felly, o safbwynt iechyd cyhoeddus yn unig, er mwyn sicrhau ein bod wedi’n harfogi i ymdopi â, Duw a’n gwaredo, unrhyw bandemig byd-eang yn y dyfodol, rydym angen mynd i’r afael o ddifrif â’n system dai aflwyddiannus sydd wedi’i chysylltu’n sylfaenol â’r ffordd yr ydym yn meddwl am ac yn cynllunio ‘lle’.

Law yn llaw â hyn mae gennym hefyd y newid radical yn y ffordd yr ydym bellach yn defnyddio ein cartrefi – i lawer ohonom maent bellach wedi dod yn fannau gwaith ac maen nhw’n debygol o barhau felly am sawl blwyddyn i ddod, os nad yn barhaol.

Dyma pam, yn ein cyflwyniad diweddar ar y cyd ag Iechyd Cyhoeddus Cymru, i ymgynghoriad ‘Mannau a Chartrefi Prydferth’ Llywodraeth Cymru ar safonau tai, roeddem yn galw am:

• Olwg mwy holistig o safonau tai, gan adnabod yr angen i sicrhau bod safonau yn adlewyrchu’r effaith y mae ansawdd cartref yn ei gael ar les corfforol a meddyliol.
• Ffocws ar sut y gallai ffyrdd o fyw newid a’r angen dilynol i hybu a galluogi teithio llesol, gan leihau’r ddibyniaeth ar deithio un person fesul car.
• Ffocws ar swyddogaeth ‘creu lleoedd’ fel modd i greu amgylcheddau llewyrchus, hygyrch a chynhwysol a ddylai fynd law yn llaw â’n disgwyliadau o safonau tai.
• Safon sy’n gymwys ar draws pob deiliadaeth i greu gweledigaeth gyd-gysylltiedig o’r cartrefi a’r lleoedd a grëir a chefnogaeth gan drawstoriad eang o fudiadau datblygu tai.

Yn anad dim, mae’r pandemig wedi newid yn sylfaenol y ffordd yr ydym yn edrych ar y cartref – i lawer ohonom y mae bellach yn ofod gweithio yn ogystal â gofod i hamddena – sy’n golygu bod canologrwydd y cartref wrth ddylunio ‘lle’ yn cymryd mwy fyth o amlygrwydd yn ein byd ôl-COVID. Mae’n golygu bod pawb ohonom angen meddwl yn wahanol am sut y dylai ein cartrefi gael eu cynllunio, y safonau gofod sydd eu hangen bellach, yn ogystal â’r hyn y mae’r ‘lle’ lleol ei angen er mwyn gwneud ein cartrefi, ein cymunedau a’n hamgylcheddau lleol yn bwrpasol ar gyfer ein gweithlu hyblyg newydd.